Xử lý tự động trong tâm lý học đề cập đến các hoạt động nhận thức tương đối nhanh và đòi hỏi ít nguồn lực nhận thức. Loại xử lý thông tin này thường diễn ra bên ngoài nhận thức có ý thức và phổ biến khi thực hiện các nhiệm vụ quen thuộc và được thực hành nhiều.
Những nhiệm vụ hoặc quá trình tinh thần này đã trở nên tự động thông qua sự lặp lại và học hỏi, nghĩa là chúng không còn đòi hỏi sự tập trung chú ý để có thể hoàn thành thành công.
Quá trình xử lý tự động diễn ra khi chúng ta thực hiện nhiệm vụ mà không có nhận thức hoặc ý định rõ ràng.
Ví dụ, những việc này bao gồm thực hiện các nhiệm vụ quen thuộc như đọc sách, lái xe, đạp xe, chơi trò chơi hoặc quan sát mọi thứ. Chúng không cần nhiều nỗ lực nhận thức và tương đối dễ thực hiện.
Các đặc trưng chính của xử lý tự động
Xử lý tự động là một thành phần quan trọng của chức năng nhận thức, cho phép chúng ta xử lý nhiều nhiệm vụ mà không làm quá tải các nguồn lực nhận thức của mình. Sau đây là một số đặc điểm chi tiết hơn của xử lý tự động:
- Vô thức: Các quá trình tự động không đòi hỏi nhận thức hoặc kiểm soát có ý thức. Chúng ta đã thực hiện những nhiệm vụ này thường xuyên đến mức chúng trở thành thói quen hoặc ăn sâu vào tiềm thức, và chúng ta có thể thực hiện chúng mà không cần suy nghĩ tích cực về chúng.
- Không tốn sức: Các quy trình tự động đòi hỏi ít nỗ lực về mặt tinh thần. Điều này là do chúng thường là các nhiệm vụ đã được học kỹ mà chúng ta đã thực hành rộng rãi, vì vậy chúng không đòi hỏi cùng một nguồn lực nhận thức như các nhiệm vụ mà chúng ta ít quen thuộc hơn.
- Nhanh: Các quy trình tự động nhanh chóng và hiệu quả. Chúng cho phép chúng ta phản ứng nhanh với các kích thích quen thuộc hoặc thực hiện các nhiệm vụ thường lệ với tốc độ cao.
- Xử lý đồng thời: Xử lý tự động thường nhanh và hiệu quả và có thể diễn ra đồng thời với các nhiệm vụ nhận thức khác mà không gây ra sự can thiệp đáng kể. Điều này là do các quy trình tự động đòi hỏi ít tài nguyên nhận thức hạn chế hơn các quy trình được kiểm soát.
Ví dụ, chúng ta có thể đi bộ (một nhiệm vụ vận động tự động), nói (một nhiệm vụ ngôn ngữ tự động) và nhận ra một khuôn mặt quen thuộc (một nhiệm vụ nhận thức tự động) cùng một lúc. - Không dễ dàng sửa đổi: Khi một quy trình tự động đã được học, có thể khó thay đổi hoặc bỏ học. Điều này có thể có lợi khi phản ứng phù hợp nhưng lại có vấn đề khi hoàn cảnh thay đổi và phản ứng tự động không còn là tốt nhất nữa.
- Lỗi và thành kiến: Quá trình xử lý tự động đôi khi có thể dẫn đến lỗi hoặc thành kiến, đặc biệt là khi nhiệm vụ hoặc tình huống thay đổi đột ngột hoặc phương pháp suy luận trực quan (lối tắt trong suy nghĩ) dẫn đến phán đoán hoặc quyết định không chính xác.
Ví dụ về xử lý tự động
Có nhiều ví dụ về quá trình xử lý tự động mà con người trải qua trong cuộc sống hàng ngày, chẳng hạn như:
- Đọc và hiểu các từ trong ngôn ngữ mẹ đẻ của bạn.
- Nhận ra khuôn mặt của những người quen thuộc.
- Thực hiện các hoạt động vận động thường ngày như đi bộ hoặc buộc dây giày.
- Lái xe theo lộ trình quen thuộc mà không chủ động suy nghĩ xem nên rẽ ở đâu.
- Nhanh chóng quyết định ý nghĩa của một câu đơn giản.
Hiệu ứng Stroop
Hiệu ứng Stroop là một hiện tượng tâm lý thể hiện quá trình xử lý tự động.
Trong một nhiệm vụ Stroop tiêu chuẩn, người tham gia được hiển thị một danh sách các từ màu (ví dụ: “đỏ”, “xanh lam”, “xanh lục”) được in bằng mực màu. Bí quyết là màu mực không khớp với tên màu (ví dụ: từ “đỏ” được in bằng mực xanh lam).
Người tham gia được yêu cầu gọi tên màu mực chứ không phải đọc từ.
Nhiệm vụ này rất khó khăn vì đọc từ là một quá trình tự động, ăn sâu vào tiềm thức mà chúng ta đã thực hành từ khi còn nhỏ. Ngược lại, gọi tên màu sắc ít tự động hơn và đòi hỏi quá trình xử lý có kiểm soát và thận trọng hơn.
Khi mọi người nhìn thấy một từ có màu, hệ thống xử lý tự động của họ sẽ đọc nó mà không cần nỗ lực có ý thức. Tuy nhiên, khi được yêu cầu nêu tên màu mực, họ phải kìm nén phản ứng tự động (đọc từ) và thay vào đó tham gia vào quá trình xử lý có kiểm soát.
Xung đột giữa xử lý tự động và xử lý được kiểm soát này gây ra sự can thiệp, làm chậm thời gian phản hồi và tăng khả năng xảy ra lỗi.
Do đó, Hiệu ứng Stroop là một ví dụ rõ ràng về xử lý tự động vì nó cho thấy cách phản hồi tự động (đọc từ) có thể ảnh hưởng đến các tác vụ đòi hỏi xử lý có kiểm soát hơn (gọi tên màu sắc).
Nó cũng minh họa cho việc khó khăn như thế nào để ngăn chặn phản ứng tự động một khi nó đã được kích hoạt.
Heuristic
Heuristic là những lối tắt về mặt tinh thần hoặc “quy tắc chung” mà chúng ta sử dụng để đưa ra quyết định hoặc phán đoán một cách nhanh chóng và hiệu quả.
Chúng thường được sử dụng khi chúng ta cần đưa ra quyết định nhưng không có thời gian, nguồn lực hoặc thông tin để trải qua quá trình ra quyết định đầy đủ và hợp lý.
- Tính khả dụng Heuristic: Chúng tôi ước tính khả năng xảy ra một sự kiện dựa trên mức độ dễ dàng mà các ví dụ về sự kiện đó xuất hiện trong đầu. Ví dụ, nếu bạn có thể dễ dàng nhớ lại các câu chuyện tin tức về tai nạn máy bay, bạn có thể đánh giá quá cao rủi ro khi đi máy bay.
- Hiệu ứng Halo: Hiệu ứng Halo là một thành kiến nhận thức trong đó ấn tượng của chúng ta về ai đó hoặc điều gì đó ở một khía cạnh nào đó ảnh hưởng đến nhận thức của chúng ta về họ ở các khía cạnh khác. Ví dụ, việc xem ai đó là hấp dẫn cũng có thể khiến chúng ta vô thức đánh giá họ là tốt bụng hoặc thông minh hơn.
- Neo Heuristic: Chúng ta dựa quá nhiều vào thông tin đầu tiên (cái “mỏ neo”) mà chúng ta nhận được khi đưa ra quyết định. Ví dụ, nếu chiếc xe đầu tiên tại một đại lý được niêm yết với mức giá rất cao, điều đó có thể ảnh hưởng đến cách bạn nhận thức giá của những chiếc xe tiếp theo.
Kỹ năng vận động
Việc sử dụng các kỹ năng vận động là một quá trình tự động hóa có thể được định nghĩa là trạng thái mà các nhiệm vụ đang diễn ra khác không ảnh hưởng đáng kể đến hiệu suất của nhiệm vụ chính.
Điều này có nghĩa là nhiệm vụ chính có thể được thực hiện mà không cần nỗ lực hoặc chú ý có ý thức, vì não đã quen với nhiệm vụ này thông qua quá trình tiếp xúc và thực hành nhiều lần (Poldrack và cộng sự, 2005).
Một số ví dụ về kỹ năng vận động là các nhiệm vụ như đi bộ, nhảy hoặc đạp xe. Bạn có thể nhận thấy rằng việc chia nhỏ các bước đi rất khó khăn – não của chúng ta không nghĩ quá nhiều về các bước cần thiết để đi bộ.
Thay vào đó, hàng giờ luyện tập và lặp đi lặp lại sẽ đưa nhiệm vụ vào hệ thần kinh trung ương, giúp quá trình này trở nên tự động.
Những thành kiến ngầm
Thành kiến ngầm (thành kiến vô thức) là một dạng thành kiến xảy ra tự động và không cố ý nhưng vẫn tác động đến phán đoán, quyết định và hành vi của chúng ta.
Thành kiến ngầm là một ví dụ về tư duy hệ thống 1, do đó chúng ta không biết chúng tồn tại (Greenwald & Krieger, 2006).
Nó có thể chống lại một số nhóm chủng tộc hoặc bất kỳ nhóm nào nói chung. Người ta cho rằng nó được hình thành bởi các mối liên hệ đã học được giữa một số phẩm chất và các phạm trù xã hội và là một phần của nhận thức xã hội ngầm.
Khi con người thể hiện thành kiến ngầm, họ sẽ có nhận thức, thái độ và suy nghĩ rập khuôn hoạt động mà không có sự thừa nhận hoặc ý định có ý thức của họ, khiến chúng trở thành một phần của quá trình xử lý tự động (Greenwald & Krieger, 2006).
Sự biến dạng nhận thức
Sự bóp méo nhận thức là những suy nghĩ và niềm tin phi lý, phóng đại hoặc không chính xác làm sai lệch nhận thức của chúng ta về thực tế, thường góp phần gây ra các rối loạn sức khỏe tâm thần như lo âu và trầm cảm.
Sự bóp méo nhận thức là tự động vì chúng thường hoạt động bên ngoài nhận thức có ý thức của chúng ta. Chúng là những cách phản ứng theo thói quen với những tình huống hoặc kích thích nhất định dựa trên kinh nghiệm, niềm tin và điều kiện trong quá khứ của chúng ta. Chúng thường ảnh hưởng đến nhận thức và quá trình ra quyết định của chúng ta mà chúng ta không nhận ra.
Sau đây là một số ví dụ về những sai lệch nhận thức phổ biến:
- Tư duy tất cả hoặc không có gì: Xem xét mọi thứ theo kiểu đen trắng mà không có điểm trung gian (ví dụ: “Nếu tôi không hoàn hảo, tôi là kẻ thất bại”).
- Tổng quát hóa quá mức: Áp dụng kết quả của một sự kiện cho tất cả các sự kiện tương tự (ví dụ: “Tôi đã trượt bài kiểm tra này, vì vậy tôi kém tất cả các bài kiểm tra”).
- Thảm họa hóa: Dự đoán tình huống xấu nhất sẽ xảy ra.
- Cá nhân hóa: Gánh vác trách nhiệm cá nhân quá mức đối với những sự việc nằm ngoài tầm kiểm soát của bạn (ví dụ: “Là lỗi của tôi khiến bạn tôi buồn”).
- Bộ lọc tinh thần: Chỉ tập trung vào những khía cạnh tiêu cực của một tình huống trong khi bỏ qua những khía cạnh tích cực.
Mồi
Một quá trình xử lý tự động khác của chúng ta đang diễn ra là thông qua quá trình mồi. Mồi là khi sự tiếp xúc của một cá nhân với một kích thích tiếp tục ảnh hưởng đến phản ứng của họ đối với các kích thích tiếp theo mà họ không hề hay biết.
Người ta thường nói đến trí nhớ ngầm hoặc trí nhớ không khai báo vì mọi người không nhận thức được tác động của kích thích đầu tiên lên hành vi và hành động hiện tại.
Ví dụ, nếu ai đó tiếp xúc với từ “màu vàng”, họ sẽ phản ứng nhanh hơn với từ “chuối” so với những từ không liên quan như “tivi”.
Điều này là do màu vàng và màu chuối có mối liên hệ chặt chẽ hơn trong trí nhớ, khiến mọi người phản ứng nhanh hơn khi từ thứ hai được trình bày (Higgins & Bargh, 1987).
Thuận lợi xử lý tự động
Xử lý tự động có ưu điểm là hoạt động hiệu quả và mạnh mẽ dưới mức độ căng thẳng cao. Có thể khó “suy nghĩ thẳng thắn” khi căng thẳng, và đây chính là lúc xử lý tự động trở nên hữu ích vì nó không đòi hỏi nhiều năng lực tinh thần hoặc hướng dẫn, và mọi người có thể hành động theo bản năng của mình.
Khi mọi người có nhiều kinh nghiệm hơn, quá trình xử lý tự động cho phép họ cảm thấy thoải mái hơn trong môi trường của mình vì sự lặp lại của các sự kiện và kết quả khiến mọi người nhận thức được những kết quả có thể xảy ra trong một số bối cảnh nhất định mà không cần sử dụng quá nhiều sức mạnh của não, điều này có thể làm cạn kiệt năng lượng.
Ví dụ, nhận dạng khuôn mặt và quan sát xung quanh được cho là các quá trình tự động. Khi chúng ta ở trong một môi trường, mắt và tai của chúng ta tự động tiếp nhận thông tin mà không có nhận thức có ý thức.
Ví dụ, sẽ rất khó để mô tả quá trình thị giác; chúng ta không nghĩ về nó ngoài việc chỉ đơn giản là thực hiện nó một cách tự động. Điều này cũng tương tự đối với việc đi bộ, thở, chớp mắt và các quá trình xử lý tự động khác.
Điều này đưa ra một lợi thế khác của xử lý tự động: nó cho phép nhiều quy trình diễn ra song song với nhau. Ví dụ, quy trình đạp xe. Khi mọi người đạp xe, chúng ta không nghĩ về cách chính xác mà chân của chúng ta đạp lên và xuống hoặc cơ chế của xe đạp.
Chúng tôi chỉ “biết” cách thực hiện. Điều này cho phép mọi người nhận thức được môi trường xung quanh khi đạp xe và tập trung vào những việc quan trọng hơn cần phải làm.
Điều này làm tăng năng suất và giúp mọi người tập trung vào những nhu cầu cấp thiết hơn (Schneider & Chein, 2003).
Nhược điểm xử lý tự động
Sự tiện lợi của quá trình xử lý tự động cũng đi kèm với những bất lợi. Một bất lợi là quá trình xử lý tự động dễ mắc lỗi hơn do bản chất nhanh của nó.
Điều này có nghĩa là quá trình xử lý tự động có nhiều khả năng mắc lỗi và không chính xác hơn so với quá trình xử lý được kiểm soát, điều này có thể dẫn đến kết quả không mong muốn.
Ví dụ, khi mọi người lái xe, họ dựa vào quá trình xử lý tự động để thực hiện một số hành động nhất định, chẳng hạn như chuyển làn đường hoặc rẽ trái và phải. Tuy nhiên, nếu người lái xe không chú ý hoặc rất mệt mỏi, quá trình xử lý tự động này có thể dẫn đến những sai lầm có thể gây tử vong.
Ví dụ, nếu tại một ngã tư đường, người lái xe quen rẽ trái, nhưng đường đã được sửa chữa và thay đổi sao cho cách rẽ duy nhất là rẽ phải, thì phản ứng tự động của người lái xe mệt mỏi hoặc mất tập trung có thể khiến họ rẽ trái bất chấp, dẫn đến tình huống có khả năng tử vong.
Một nhược điểm khác của quá trình xử lý tự động là nó ít có khả năng thay đổi và cố định hơn. Điều này là do các quá trình tự động mất nhiều thời gian hơn để được kết nối vào não của chúng ta và khi cuối cùng được kết nối, nó có thể dẫn đến những thói quen xấu hoặc sai lầm nếu chúng ta không cẩn thận.
Ví dụ, nếu ai đó quen gõ bằng một ngón tay thay vì kỹ thuật gõ đúng, não của họ có thể gặp khó khăn trong việc điều chỉnh lại để sử dụng kỹ thuật đúng sau này.
Tương tự như vậy, những thói quen như cắn móng tay hoặc trì hoãn đến phút cuối có thể rất khó bỏ vì não đã được tự động kết nối với những hành vi này.
Xem thêm: Lý thuyết cấu trúc nhận thức trong tâm lý học
Hệ thống tư duy Daniel Kahneman
Trong tâm lý học nhận thức, quá trình xử lý tự động, chậm, đòi hỏi nhiều nỗ lực và có ý thức, có thể được ánh xạ vào khái niệm tư duy hệ thống 1 như Daniel Kahneman mô tả trong cuốn sách “Thinking, Fast and Slow”.
Hệ thống 1 là chế độ suy nghĩ nhanh, cảm xúc, vô thức của não. Kiểu suy nghĩ này đòi hỏi ít nỗ lực, nhưng thường dễ mắc lỗi. Hầu hết các hoạt động hàng ngày (như lái xe, nói chuyện, dọn dẹp, v.v.) đều sử dụng hệ thống loại 1.
Tư duy hệ thống 1 đề cập đến hệ thống trực quan của chúng ta, thường nhanh, tự động, tức thời và không cần nỗ lực. Kiểu tư duy này thường liên quan đến phương pháp suy luận (lối tắt tinh thần) và được điều khiển nhiều hơn bởi tiềm thức của chúng ta.
Điều này trái ngược với tư duy của Hệ thống 2, chậm hơn, thận trọng hơn, đòi hỏi nhiều nỗ lực hơn và được sử dụng để đưa ra quyết định phức tạp, giải quyết vấn đề và lập luận.
Khi đối mặt với những tình huống không quen thuộc, chúng ta dựa vào tư duy hệ thống 2 vì nó ít có khả năng mắc lỗi hơn. Tuy nhiên, khi chúng ta sử dụng tư duy hệ thống 1, chúng ta sử dụng các lối tắt tinh thần được gọi là phương pháp suy luận, có thể dẫn đến việc ra quyết định phi logic.
Tuy nhiên, vì Hệ thống 2 đòi hỏi nhiều nhận thức hơn và chậm hơn nên chúng ta không thể lúc nào cũng dựa vào nó và do đó, chúng ta thường sử dụng Hệ thống 1 cho nhiều nhiệm vụ và quyết định hàng ngày.
Hệ thống 1 bao gồm phản ứng “chiến đấu hoặc bỏ chạy” và các phản ứng bản năng khác có thể rất quan trọng để sinh tồn. Những phản ứng này nhanh và tự động, cho phép chúng ta phản ứng nhanh với các mối đe dọa tiềm tàng.
Nguồn tham khảo
Evans, J. S. B., & Stanovich, K. E. (2013). Dual-process theories of higher cognition: Advancing the debate. Perspectives on psychological science, 8(3), 223-241.
Greenwald, A. G., & Krieger, L. H. (2006). Implicit bias: Scientific foundations. California Law Review, 94(4), 945-967.
Higgins, E. T., & Bargh, J. A. (1987). Social cognition and social perception. Annual Review of Psychology, 38, 369-425.
Kahneman, D. (2013). Thinking, fast and slow. Farrar, Straus and Giroux.
Kendra Cherry, Mse. (2021, June 18). How priming affects the psychology of memory. Verywell Mind. https://www.verywellmind.com/priming-and-the-psychology-of-memory-4173092
Poldrack, R. A., Sabb, F. W., Foerde, K., Tom, S. M., Asarnow, R. F., Bookheimer, S. Y., & Knowlton, B. J. (2005). The neural correlates of motor skill automaticity. The Journal of Neuroscience: the official journal of the Society for Neuroscience, 25(22), 5356–5364.
Posner, M. I., Snyder, C. R., & Solso, R. (2004). Attention and cognitive control. Cognitive psychology: Key readings, 205, 55-85.
Schacter, D. L., & Buckner, R. L. (1998). Priming and the brain. Neuron, 20(2), 185-195.
Schneider, W., & Chein, J. M. (2003). Controlled & Automatic Processing: Behavior, theory, and Biological Mechanisms. Cognitive Science, 27(3), 525–559.
Schneider, W., & Pimm-Smith, M. (1997). Consciousness as a message aware control mechanism to modulate cognitive processing. In J. Cohen & J. Schooler (Eds.), Scientific approaches to consciousness: 25th Carnegie symposium on cognition (pp. 65–80). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum
Schneider, W., & Shiffrin, R. M. (1977). Controlled and automatic human information processing: I. Detection, search, and attention. Psychological Review, 84(1), 1-66.
Stanovich, K. E., & West, R. F. (2000). Individual differences in reasoning: Implications for the rationality debate Behavioral and Brain Sciences, 23(5), 645–665.
van der Linden, D., Frese, M., & Meijman, T. F. (2003). Mental fatigue and the control of cognitive processes: effects on perseveration and planning. Acta psychologica, 113(1), 45–65.
Pingback: Xử lý có kiểm soát trong tâm lý học - PSYEZ Media