Lý thuyết Hành động Xã hội của Weber nhấn mạnh rằng hành động xã hội là một phần không thể thiếu trong sự chuyển hóa xã hội cá nhân. Theo Weber, hành động xã hội không chỉ phản ánh động cơ cá nhân mà còn có thể ảnh hưởng đến các yếu tố xã hội khác, như cấu trúc xã hội và các quy tắc xã hội.
Trong bối cảnh này, Weber cung cấp một cái nhìn sâu sắc về cách mà các cá nhân tương tác với xã hội và ảnh hưởng đến sự thay đổi xã hội. Những hành động này không chỉ là kết quả của sự quyết định cá nhân mà còn là sản phẩm của sự tương tác giữa các yếu tố xã hội và cá nhân.
Tiểu sử Max Weber
Max Weber (1864–1920) là một trong những nhà xã hội học và triết học kinh điển có tầm ảnh hưởng lớn nhất trong lịch sử. Ông không chỉ là người sáng lập của xã hội học hiện đại, mà còn có những đóng góp quan trọng trong các lĩnh vực khoa học chính trị, kinh tế học, và lý thuyết tổ chức.
Ông xuất thân từ tầng lớp thượng trung lưu có văn hóa cao nhất của Đức, cha ông là một nhân vật nổi bật trong chính trị của Đảng Tự do Quốc gia trong thời đại Bismarck và là thành viên của Reichstag trong nhiều năm.
Max lớn lên ở Berlin và theo học ngành luật, sau đó được bổ nhiệm làm Privatdozent (giáo sư không chính thức) tại Đại học Berlin.
Tuy nhiên, ông đã rời bỏ lĩnh vực pháp lý ở giai đoạn tương đối sớm khi nhận được lời mời làm Giáo sư Kinh tế tại Đại học Freiburg, nhưng nhanh chóng rời vị trí này để trở thành người kế nhiệm của Karl Knies trong vai trò giáo sư kinh tế tại Heidelberg.
Sau một thời gian ngắn đảm nhiệm vị trí này, ông gặp phải sự suy sụp sức khỏe nghiêm trọng, buộc phải từ chức và khiến ông không thể tiếp tục công việc nghiên cứu trong khoảng bốn năm.
Sau đó, trong những năm sung sức nhất của cuộc đời, ông sống như một học giả tự do trong trạng thái bán tàn tật tại Heidelberg.
Vào giai đoạn cuối của Thế chiến I, ông đã nhận lời giảng dạy tạm thời tại Đại học Vienna, và cuối cùng, vào năm 1919, ông được bổ nhiệm chính thức vào ghế Giáo sư Kinh tế tại Munich. Ông đột ngột qua đời vì viêm phổi trong học kỳ thứ hai tại đây, ở đỉnh cao sức mạnh trí tuệ của mình (Weber, 1964).
Weber có sự nghiệp học thuật phong phú, nhưng chính vào những năm sau này của cuộc đời ông, các tác phẩm chính về xã hội học của ông mới thực sự được xuất bản và gây ảnh hưởng rộng rãi. Một số công trình nổi tiếng nhất của ông bao gồm:
The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (1905): Đây là một trong những tác phẩm kinh điển của Weber, trong đó ông lập luận rằng các giá trị đạo đức của đạo Tin Lành, đặc biệt là sự nhấn mạnh vào lao động và đạo đức công việc, đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của chủ nghĩa tư bản phương Tây.
Economy and Society (xuất bản sau khi Weber qua đời, 1922): Tác phẩm đồ sộ này chứa đựng nhiều lý thuyết xã hội học của Weber, bao gồm lý thuyết về quyền lực và thống trị, phân tích các tổ chức xã hội, và phân loại hành động xã hội.
Politics as a Vocation (1919): Trong bài giảng này, Weber đã bàn luận về các khái niệm quyền lực, quyền lực chính trị và các loại hình thống trị hợp pháp. Ông đề xuất ba hình thức quyền lực chính: truyền thống, hợp lý-pháp luật và karisma.
Weber đã phát triển khái niệm về “lý thuyết hành động xã hội”, trong đó ông nhấn mạnh rằng hành động của con người không chỉ bị quyết định bởi các yếu tố khách quan, mà còn được định hình bởi các ý nghĩa chủ quan mà cá nhân gán cho hành động của mình.
Ông cũng nổi tiếng với phương pháp nghiên cứu “Verstehen”, tức là sự thấu hiểu, nhằm hiểu các ý nghĩa và động cơ chủ quan của các hành động xã hội.
Định nghĩa Hành động xã hội
Theo Max Weber, hành động xã hội (social action) là hành động của cá nhân có tính chất xã hội khi người đó gắn cho hành động của mình một ý nghĩa chủ quan, và hành động này được định hướng bởi hành động của người khác.
Nói cách khác, hành động xã hội là hành động mà trong đó người thực hiện xem xét và điều chỉnh hành động của mình theo ý nghĩa hoặc tác động mà nó có đối với những người xung quanh.
Weber cho rằng hành động xã hội luôn có một động cơ (ý định) và một ý nghĩa (ý nghĩa) hướng tới người khác và chính bản thân. Ông chia hành động xã hội thành bốn loại chính
4 loại hành động xã hội
Hành động truyền thống (Traditional action) Đây là hành động mà cá nhân thực hiện theo thói quen, tập quán hoặc truyền thống đã được duy trì qua nhiều thế hệ. Hành động này không phải là kết quả của một sự suy nghĩ chủ động mà là sự tiếp nối của các thói quen hoặc truyền thống đã tồn tại lâu dài.
Trong hành động truyền thống, hành vi của cá nhân được điều chỉnh bởi các thói quen, quy tắc và nghi thức đã được xác lập trong xã hội.
Ví dụ, việc thực hiện các lễ nghi tôn giáo hoặc các phong tục gia đình có thể được coi là hành động truyền thống.
Hành động truyền thống có thể giúp duy trì sự ổn định và trật tự trong xã hội, nhưng đôi khi cũng có thể cản trở sự thay đổi và sáng tạo.
Hành động tình cảm (Affektual – Affective action) Đây là hành động mà cá nhân thực hiện dựa trên cảm xúc hoặc tình cảm hiện tại. Hành động này có thể mang tính tự phát và không có kế hoạch trước, thường phản ánh trạng thái cảm xúc của cá nhân vào thời điểm đó.
Ví dụ, các cảm xúc như tình yêu, lòng căm thù, sự thù địch hoặc niềm vui đều là lý do chính của hành động trong phạm vi này; một người có thể đánh đập người khác khi đang nổi giận hoặc làm một việc tốt cho người khác khi đang cảm thấy lòng thương cảm.
Hành động cảm xúc, theo Weber, rất quan trọng vì khi một người hành động từ cảm xúc, anh ta không thực sự suy nghĩ về hành động của mình theo cách lý trí.
Weber phân biệt hành động cảm xúc với các loại hành động lý trí, nhấn mạnh rằng loại hành động này không phải là lý trí hoặc có chủ ý. Hành động cảm xúc bị ảnh hưởng bởi các trạng thái cảm xúc cá nhân và có thể thay đổi khi cảm xúc thay đổi.
Xem thêm: [Phân tích] Công kích cá nhân: Định nghĩa và lý giải
Hành động giá trị hợp lý (Zweckrational – Value-rational action) Đây là hành động mà cá nhân thực hiện vì giá trị hoặc niềm tin cá nhân, không quan tâm đến kết quả thực tiễn. Hành động này được thúc đẩy bởi sự trung thành với các giá trị hoặc nguyên tắc cá nhân, mặc dù nó có thể không dẫn đến kết quả thực tế.
Hành động này xảy ra khi các cá nhân sử dụng các phương tiện lý trí – tức là các phương tiện hiệu quả để đạt được các mục tiêu hoặc kết thúc được định nghĩa theo các ý nghĩa chủ quan.
Theo Weber, khi các cá nhân hành động theo giá trị, họ cam kết với các mục tiêu chủ quan nhất định và chọn các phương tiện có hiệu quả để đạt được các kết thúc này. Ở đây, các phương tiện được chọn vì hiệu quả của chúng nhưng các kết thúc được xác định bởi giá trị.
Ví dụ, một người lính hy sinh mạng sống của mình vì tổ quốc. Hành động của anh ta không nhằm đạt được mục tiêu cụ thể về vật chất như của cải. Nó là vì một số giá trị như danh dự và lòng yêu nước.
Sự phân biệt của Weber giữa hai loại hành động lý trí cơ bản là rất quan trọng. Loại đầu tiên là lý trí theo phương tiện-mục tiêu, là hành động được xác định bởi kỳ vọng về hành vi của các đối tượng trong môi trường và các con người khác.
Những kỳ vọng này được sử dụng như là ‘điều kiện’ hoặc phương tiện để đạt được các mục tiêu được theo đuổi và tính toán một cách lý trí của tác nhân. Loại thứ hai là lý trí giá trị, hoặc hành động được xác định bởi niềm tin ý thức vào giá trị vì chính nó của một số hành vi đạo đức, thẩm mỹ, tôn giáo hoặc lý tưởng lý tưởng khác.
Hành động mục đích hợp lý (Instrumental-rational action) Đây là hành động mà cá nhân sử dụng lý trí và kỹ năng để đạt được mục tiêu cụ thể. Hành động này thường dựa trên một kế hoạch rõ ràng và có chủ đích, nhằm đạt được kết quả mong muốn một cách hiệu quả nhất.
Hành động này có thể là hợp lý nếu nó dựa trên các cơ sở logic hoặc khoa học, bao gồm một sự đa dạng phức tạp của các phương tiện và mục tiêu.
Các mục tiêu của hành động (ví dụ, mục tiêu, giá trị) hoặc được coi là phương tiện để đạt được các mục tiêu khác, hoặc được coi là được đặt vào một hình thức cố định. Theo cách này, hành động trở nên hoàn toàn công cụ.
Ví dụ: Nếu chúng ta so sánh hai cá nhân đang cố gắng tối đa hóa thu nhập của họ trong một năm, chúng ta có thể thấy rằng một người sử dụng các phương tiện hiệu quả hơn nhiều để đạt được mục tiêu này so với người còn lại. Anh ta có thể gian lận trong khai báo thuế, nhận thêm một công việc hoặc bán ma túy cho đồng nghiệp. Chúng ta sẽ mô tả các cá nhân này là lý trí hơn so với người chỉ thu nhận và giữ ít tiền hơn.
Trong phạm vi hành động zweckrational, có thể so sánh các mức độ lý trí mà các cá nhân khác nhau thể hiện. Trong ví dụ trên, giả định rằng tất cả các cá nhân sẽ muốn tối đa hóa thu nhập của họ. Mục tiêu này được cố định và cũng là phương tiện để đạt được các mục tiêu khác chẳng hạn như mua một chiếc xe mới, đi nghỉ ở một số điểm núi, di chuyển quanh các quốc gia châu Âu, v.v. Lý thuyết kinh tế cổ điển coi các cá nhân như thể họ luôn lý trí mục đích.
Theo lý thuyết này, các cá nhân sẽ luôn cố gắng tối đa hóa sự tiện ích của họ. Theo Weber, hành động không thể có ý nghĩa trừ khi nó được định hướng về mục tiêu. Hành động lý trí liên quan đến mục tiêu tương đương với hành động lý luận của Pareto. Đó là hành động của kỹ sư đang xây dựng cầu hoặc của tướng quân muốn giành chiến thắng trong một trận chiến.
Trong tất cả các trường hợp này, hành động zweckrational được phân biệt bởi thực tế rằng tác nhân xác định rõ mục tiêu của mình và kết hợp các phương tiện với mục đích đạt được nó.
Ảnh hưởng của lý thuyết
Weber đã mở ra con đường phát triển cho xã hội học vi mô, nơi tập trung vào hành động của cá nhân và cách mà những hành động này tương tác và định hình xã hội.
Nhờ nhấn mạnh vào ý nghĩa mà các cá nhân gán cho hành động của mình, lý thuyết hành động xã hội đã giúp nghiên cứu xã hội không còn chỉ là phân tích các cấu trúc xã hội cứng nhắc, mà còn là sự hiểu biết về hành vi cá nhân trong bối cảnh xã hội (Weber, 1978).
Weber phát triển phương pháp luận “Verstehen,” tức là việc hiểu ý nghĩa mà cá nhân gán cho hành động của mình. Phương pháp này yêu cầu các nhà nghiên cứu phải xem xét những yếu tố chủ quan, thay vì chỉ dựa vào dữ liệu khách quan, giúp nghiên cứu xã hội học trở nên linh hoạt và toàn diện hơn (Weber, 1978).
Lý thuyết của Weber cũng được áp dụng vào việc nghiên cứu hành vi kinh tế và quản lý tổ chức. Ông cho rằng hành vi của cá nhân trong các tổ chức không chỉ được điều chỉnh bởi các yếu tố kinh tế, mà còn bởi các giá trị và chuẩn mực xã hội (Weber, 1978). Điều này đã tác động đến các nghiên cứu về quản lý và văn hóa doanh nghiệp.
Những nhà tư tưởng hiện đại như Jürgen Habermas đã phát triển thêm từ lý thuyết của Weber về hành động hợp lý. Habermas sử dụng khái niệm này để phát triển lý thuyết hành động giao tiếp và nghiên cứu về sự hợp lý trong xã hội hiện đại, cho thấy rằng hành vi hợp lý có thể giúp thúc đẩy sự hiểu biết và hợp tác trong các môi trường xã hội và chính trị (Habermas, 1984).
Kết luận
Lý thuyết hành động xã hội của Max Weber không chỉ là một cột mốc quan trọng trong xã hội học mà còn có ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều lĩnh vực khác như triết học, khoa học chính trị, và quản lý.
Weber đã mở rộng phạm vi nghiên cứu xã hội bằng cách chuyển trọng tâm từ các cấu trúc xã hội vĩ mô sang việc tìm hiểu hành động cá nhân với các ý nghĩa chủ quan. Qua việc phân loại hành động xã hội thành bốn loại chính, ông đã mang lại một công cụ mạnh mẽ để phân tích sự đa dạng và phức tạp trong hành vi con người.
Phương pháp “Verstehen” của Weber nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thấu hiểu ý nghĩa chủ quan của hành động, giúp các nhà nghiên cứu xã hội không chỉ phân tích hành vi mà còn tìm hiểu động cơ bên trong của cá nhân.
Lý thuyết hành động xã hội của Weber đã giúp thay đổi cách nhìn về hành vi con người trong xã hội, mở ra nhiều hướng tiếp cận mới cho nghiên cứu và lý luận trong khoa học xã hội.
Tác động của ông vẫn còn hiện diện trong các nghiên cứu đương đại, từ xã hội học vi mô cho đến các nghiên cứu về tổ chức và quản lý, cho thấy rằng lý thuyết này vẫn có giá trị bền vững trong việc giải thích và phân tích các hiện tượng xã hội.
Tài liệu tham khảo
Fatah, R. A. (2024). Recognize Max Weber’s Social Action Theory in Individual Social Transformation. International Journal of Multidisciplinary Approach Research and Science. 2. 659-666. 10.59653/ijmars.v2i02.681.
Habermas, J. (1984). The theory of communicative action, Volume 1: Reason and the rationalization of society (T. McCarthy, Trans.). Beacon Press.
Oyedokun, G. E. (2016). Management Thoughts: The Review of Social Action Theory. SSRN Electronic Journal. 10.2139/ssrn.2912274.
Weber, M. (1930). The protestant ethic and the spirit of capitalism (T. Parsons, Trans.). Charles Scribner’s Sons.
Weber, M. (1964). The theory of social and economic organization. New York: The Free Press.
Weber, M. (1978). Economy and society: An outline of interpretive sociology (G. Roth & C. Wittich, Eds.). University of California Press.
