Halloween – đêm hội của bóng tối, bí ngô, xác sống, xen lẫn đó là tiếng cười. Dường như cái chết không còn là nỗi sợ trong ngày lễ này?
Mỗi năm, hàng triệu người trên khắp thế giới hóa trang thành những linh hồn, treo đầu lâu trước cửa, và cùng nhau… ăn mừng cái chết.
Một nghịch lý kỳ lạ: khi con người biết rõ cái chết đáng sợ, họ lại tìm cách đến gần nó, đùa cợt với nó, rồi bật cười.
Tại sao lại có người thích giả ma, thích “hù” người khác, thích xem phim kinh dị hay đứng xếp hàng để bước vào ngôi nhà ma? Phải chăng, sâu trong mỗi tiếng hét là một nhu cầu tâm lý nguyên thủy: được đối diện với nỗi sợ mà vẫn an toàn?
Nếu có một lý thuyết có thể giải thích trò chơi kỳ quặc nhưng đầy tính nhân bản này của loài người, đó chính là Lý thuyết Quản lý Nỗi sợ (Terror Management Theory – TMT), được phát triển bởi ba nhà tâm lý học xã hội Jeff Greenberg, Tom Pyszczynski và Sheldon Solomon vào năm 1986.
Nỗi sợ cái chết – động cơ ẩn sau mọi hành vi
Theo TMT, con người là sinh vật duy nhất vừa khao khát sinh tồn, vừa ý thức được rằng mình sẽ chết. Chính sự nhận thức này – gọi là Mortality Salience – khiến con người rơi vào một nỗi lo âu hiện sinh sâu thẳm: Nếu cái chết là điều không thể tránh khỏi, thì sống để làm gì?
Để đối phó, con người tạo ra hai “lá chắn tâm lý” giúp họ sống mà không bị tê liệt bởi nỗi sợ ấy.
- Thế giới quan văn hóa (Cultural Worldview): là hệ thống niềm tin, giá trị và chuẩn mực giúp con người cảm thấy thế giới có trật tự và cuộc sống có ý nghĩa. Tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục tang lễ hay thậm chí các lễ hội như Halloween đều là những cơ chế văn hóa giúp “điều hòa” nỗi sợ về cái chết. Nhờ thế giới quan này, con người có thể tin rằng mình không biến mất hoàn toàn – rằng có một hình thức “bất tử” nào đó, dù là qua linh hồn, tái sinh hay ký ức tập thể.
- Lòng tự trọng (Self-esteem): là cảm giác rằng bản thân có giá trị và xứng đáng tồn tại. Khi con người tin rằng mình đang sống có ích, đang đóng góp cho điều gì đó lớn hơn bản thân, họ cảm thấy bớt sợ hãi hơn trước sự kết thúc. Lòng tự trọng, vì vậy, không chỉ là nhu cầu tâm lý cá nhân, mà còn là cơ chế phòng vệ hiện sinh, giúp ta tin rằng cuộc sống của mình mang ý nghĩa trong một vũ trụ đầy bất định.
Dưới góc nhìn của TMT, Halloween không chỉ là một lễ hội – nó là nghi lễ tập thể để quản lý nỗi sợ. Con người hóa trang thành ma quỷ để điều khiển nỗi sợ ma quỷ. Họ kể chuyện rùng rợn để nhắc mình rằng “nỗi sợ là có thể kiểm soát được”. Khi ta bước vào nhà ma, hét lên rồi bật cười, ta đang mô phỏng quá trình “đối diện – phản ứng – giải tỏa” trong một không gian an toàn.
Nhà tâm lý học thần kinh Mobbs và cộng sự (2020) gọi hiện tượng này là “nỗi sợ có kiểm soát” (controlled fear) – khi bộ não nhận diện mối đe dọa là giả định, nó giải phóng dopamine thay vì cortisol, khiến ta thấy phấn khích thay vì hoảng loạn. Nói cách khác, chúng ta đang luyện tập cảm xúc sinh tồn trong một môi trường giả lập.
Ở tầng sâu hơn, Halloween còn là cách con người thẩm mỹ hóa cái chết. Bằng ánh sáng bí ngô, mặt nạ và tiếng cười, ta biến điều không thể tránh khỏi thành điều có thể nhìn, chạm và kể lại.
Cũng như những nghi lễ cổ xưa giúp con người hòa giải với cái chết, Halloween hiện đại là phiên bản văn hóa của sự đối mặt – một không gian nơi nỗi sợ được hóa thân thành trò chơi, và lo âu được chuyển hóa thành tiếng cười.
Nghi lễ này giúp con người tập thể hóa nỗi sợ: khi cả cộng đồng cùng “chơi với cái chết”, nỗi sợ ấy không còn là gánh nặng riêng lẻ mà trở thành một phần của trải nghiệm sống.
TMT nhắc chúng ta rằng mọi nền văn hóa đều là cách con người quản lý nỗi sợ cái chết. Halloween, với tất cả sự kỳ dị và náo nhiệt, không phải là ngày của ma quỷ – mà là ngày của con người.
Xem thêm: Lý thuyết Quản lý nỗi sợ (Terror Management Theory – TMT)
Halloween – cơ chế “phòng vệ xa” trước nỗi sợ
Trong khuôn khổ TMT, khi ý nghĩ về cái chết trỗi dậy (mortality salience), não người không chỉ “hoảng” rồi thôi. Nó có hai tầng phản ứng. Phòng vệ gần (proximal defenses) hoạt động khi ý nghĩ về cái chết đang ở ngay tiền ý thức: ta phủ nhận, né tránh, hoặc đẩy nó ra xa bằng những thao tác mang tính lý trí—đổi chủ đề, lảng tránh đám tang, đùa cợt để hạ cảm xúc. Cơ chế này giống như kéo rèm cửa: giảm ánh sáng chói chang (nỗi sợ) để mắt không bị lóa. Nhưng kéo rèm không làm mặt trời biến mất (Pyszczynski, Solomon, & Greenberg, 2015).
Khi ý nghĩ về cái chết lắng xuống khỏi bề mặt ý thức, phòng vệ xa (distal defenses) bắt đầu làm việc. Đây là tầng sâu, gián tiếp: ta gia cố thế giới quan văn hóa (“cuộc đời có trật tự và ý nghĩa”) và lòng tự trọng (“mình có giá trị trong trật tự đó”). Ở tầng này, con người không “chặn” nỗi sợ mà kiến trúc lại bối cảnh để nỗi sợ bớt đáng sợ. Halloween chính là một nghi lễ tập thể giúp cơ chế phòng vệ xa vận hành trơn tru: nó biến cái chết từ hiểm họa không tên thành trải nghiệm có luật chơi.
Cách vận hành rất “đời”: ta hóa trang thành ma để điều khiển nỗi sợ ma. Khi chủ động đội lên đầu chiếc mặt nạ vốn làm ta sợ, ta đổi vai: từ kẻ bị săn đuổi thành người viết kịch bản. Ta cười đùa trước cái chết để làm yếu quyền lực của nó—tiếng cười ở đây không hề vô tâm; nó là kỹ thuật tái khung (reframing) cấp độ văn hóa, hạ mức đe dọa bằng hài hước và trò chơi.
Ta kể chuyện rùng rợn để tự nhắc rằng mình còn sống: mỗi nhịp tim dồn dập trong căn phòng tối là một “bằng chứng sinh tồn”. Ba hành vi này—đổi vai, cười hóa giải, và kể chuyện—đều là những vi mô-nghi lễ (micro-rituals) củng cố niềm tin chung: cái chết có thể được đặt vào trật tự biểu tượng, ta không bất lực.
Cảm giác “rợn người mà vui” còn là sản phẩm của controlled fear: nỗi sợ diễn ra trong biên an toàn (ta biết đây là nhà ma giả, phim giả, máu giả). Khi mối đe dọa được “niêm phong” trong khung kiểm soát, não chuyển từ đường mạch hoảng loạn sang mạch phòng vệ–khám phá, giải phóng dopamine thay vì để cortisol chi phối; kết quả là hưng phấn, tò mò, thậm chí khoái cảm (Mobbs, Headley, Ding, & Dayan, 2020). Ta luyện phản xạ sinh tồn trong “mô phỏng” an toàn—giống như tập bơi ở hồ nông trước khi ra biển lớn.
Về mặt xã hội học biểu tượng, Halloween còn là nghi lễ đảo ngược (symbolic inversion): điều thường ngày bị cấm kỵ (cái chết, máu me, bóng tối) được đưa ra ánh sáng, chơi đùa có kiểm soát, rồi được “đóng lại” khi lễ kết thúc.
Sự “đóng–mở” này là kỹ thuật phòng vệ xa ở cấp độ cộng đồng: chúng ta cùng nhau chạm vào điều đáng sợ, đặt nó vào lịch, khung, quy tắc, rồi cất nó đi—để ngày mai tiếp tục sống như thường. Chính tập thể hóa nỗi sợ làm tăng cảm giác thuộc về, từ đó củng cố lòng tự trọng và thế giới quan văn hóa—hai lá chắn cốt lõi của TMT (Greenberg, Pyszczynski, & Solomon, 1986; Greenberg, Solomon, & Pyszczynski, 1997).
Khi nỗi sợ được “Thương mại hóa”
Nếu nhìn dưới lăng kính Terror Management Theory (TMT), sự bùng nổ tiêu dùng vào mùa Halloween không đơn thuần là hiệu ứng tiếp thị, mà là một cơ chế bù đắp hiện sinh. Con người, khi bị nhắc nhở về sự hữu hạn của đời sống, có xu hướng tìm cách khẳng định giá trị bản thân thông qua những hành vi mang tính biểu tượng của “bất tử” – danh tiếng, vật chất, hoặc hình ảnh được ghi nhớ (Greenberg et al., 1994).
Halloween, trong bối cảnh đó, trở thành một sân khấu xã hội để diễn tập sự tồn tại. Từ chiếc áo hóa trang tinh vi, bữa tiệc rộn ràng, đến tấm ảnh check-in đầy màu sắc trên mạng xã hội – mỗi hành vi ấy đều gửi đi cùng một thông điệp: “Tôi tồn tại. Tôi đang ở đây. Tôi được nhìn thấy.”
Đây chính là biểu hiện của “bất tử biểu tượng” (symbolic immortality) – một khái niệm quan trọng trong TMT. Khi con người cảm thấy bất an về cái chết, họ tìm đến những hoạt động củng cố cảm giác được ghi dấu trong ký ức xã hội. Vật chất, trong trường hợp này, không chỉ là hàng hóa; nó trở thành ngôn ngữ của sự tồn tại.
Các thương hiệu hiểu rõ điều đó. Họ biến Halloween thành một chuỗi nghi lễ tiêu dùng tập thể, nơi mua sắm không chỉ là hành vi kinh tế, mà là một cách chống lại nỗi sợ chết bằng niềm vui sống. Quần áo, phụ kiện, bánh kẹo, trang trí – tất cả đều được gắn với cảm xúc “được là một phần của lễ hội”, “được hòa vào cộng đồng”. Khi ta mua, ta không chỉ mua món đồ – ta mua một vị trí trong câu chuyện của nhân loại: câu chuyện về những sinh vật biết mình sẽ chết nhưng vẫn muốn được nhớ đến.
Và thế là, nỗi sợ được thương mại hóa. Các cửa hàng trang trí đầy đầu lâu và máu giả; quảng cáo biến sự rùng rợn thành thời trang; các thương hiệu toàn cầu đồng loạt “chơi cùng cái chết” bằng ánh sáng cam đen và lời chúc “Happy Haunting!”. Ở cấp độ biểu tượng, ta đang chứng kiến một sự nghịch đảo thú vị: nỗi sợ trở thành hàng hóa, và tiêu dùng trở thành phương tiện xoa dịu nỗi sợ.
Nhưng nếu nhìn kỹ, quá trình này không hề vô lý. Trong một thế giới nơi giá trị cá nhân thường gắn với hình ảnh, “tiêu dùng trong lễ hội” là cách con người tự tái khẳng định sự hiện diện của mình giữa biển người ảo. Bức ảnh check-in với dòng caption “Halloween vibes” không chỉ là vui chơi – nó là một tuyên ngôn sinh tồn nhỏ bé giữa cơn bão vô thường.
Ở góc độ xã hội học, đây là dạng “phòng vệ xa” mang tính hiện đại: thay vì xây nhà thờ hay viết sử thi như xưa, con người ngày nay tạo nên những nghi lễ tiêu dùng để đảm bảo rằng, dù chỉ trong một bức ảnh, họ đã từng tồn tại rực rỡ.
Halloween như một buổi “trị liệu tập thể”
Nếu nhìn kỹ, Halloween không phải là “ngày của ma quỷ”, mà là ngày của sự đối mặt. Con người không trốn chạy nỗi sợ, mà mời nó vào tiệc, bật nhạc, và nhảy cùng nó. Ở cấp độ sâu hơn, đây là nghi thức hóa giải nỗi lo hiện sinh – khi cộng đồng cùng nhau nhìn thẳng vào cái chết và nói: “Chúng ta không sợ.”
Từ góc nhìn Terror Management Theory, có thể xem Halloween như một buổi trị liệu tập thể, nơi cả xã hội cùng tham gia vào tiến trình “chạm – nhận diện – kiểm soát” nỗi sợ. Việc tham gia lễ hội giúp con người tiếp xúc với lo âu hiện sinh theo cách lành mạnh.
Thay vì né tránh, họ được “tiêm liều nhỏ” của nỗi sợ trong môi trường có kiểm soát: bước vào nhà ma, hét lên, rồi bật cười. Giống như liệu pháp “exposure therapy” trong tâm lý học hành vi – con người dần học cách làm quen với những gì khiến họ sợ, để giảm dần phản ứng căng thẳng và giành lại quyền kiểm soát cảm xúc.
Xét về mặt xã hội, Halloween hoạt động như một nghi lễ cộng đồng hóa cái chết. Khi cả một tập thể cùng tham dự vào các hành động mang tính biểu tượng – hóa trang, thắp nến, kể chuyện ma, hay cùng ăn mừng trong không khí rợn rợn – nỗi sợ chết không còn là nỗi ám ảnh riêng lẻ. Nó trở thành kinh nghiệm được chia sẻ, được “thiết chế hóa” (ritualized) để giảm bớt gánh nặng cá nhân. Xã hội, theo cách đó, tạo ra một khung ý nghĩa tập thể để mỗi cá nhân có thể nhìn cái chết mà không sụp đổ.
Đây chính là điểm giao giữa tâm lý học hiện sinh và văn hóa trị liệu: nghi lễ tập thể giúp con người đặt tên cho nỗi sợ, cho nó hình thức, rồi cùng nhau kiểm soát nó. Trong Halloween, ta không né tránh bóng tối – ta “chơi” với nó, biến nó thành nghệ thuật, âm nhạc, và tiếng cười. Chính hành động đó làm thay đổi bản chất của sợ hãi: từ một mối đe dọa sang một trải nghiệm có thể được chia sẻ, diễn tả và vượt qua.
Vì vậy, khi nhìn Halloween qua lăng kính của TMT, ta không còn thấy một lễ hội “quái dị”, mà thấy một hình thức trị liệu xã hội ẩn trong văn hóa đại chúng. Nó giúp con người cùng nhau luyện tập khả năng sống chung với điều không thể tránh khỏi – cái chết. Bởi khi nỗi sợ được gọi tên và chia sẻ, nó mất đi sức mạnh khống chế.
Và biết đâu, trong khoảnh khắc mọi người cùng cười vang giữa đêm đen, giữa những chiếc mặt nạ và ánh sáng bí ngô, chúng ta đang trải qua phiên trị liệu lớn nhất của nhân loại – nơi mỗi người học cách chấp nhận rằng cái chết là thật, nhưng nỗi sợ có thể được quản lý.
Lời Kết
Lý thuyết Quản lý Nỗi sợ cung cấp một cái nhìn sâu sắc về cách mà con người quản lý nỗi sợ hãi về cái chết thông qua việc xây dựng thế giới quan và cá tính. Và do đó, mọi nền văn hóa đều phản ứng với cái chết.
Halloween, với tất cả màu sắc điên rồ và tiếng cười, không chỉ là một lễ hội – mà là bài học về tâm lý học hiện sinh: Rằng con người, thay vì né tránh nỗi sợ, đã học cách biến nó thành nghệ thuật, nghi lễ và niềm vui.
Khi ta thắp đèn bí ngô trong đêm tối, thứ sáng lên không chỉ là ngọn nến, mà là ý chí sinh tồn của loài người – vẫn muốn sống, dù biết chắc mình sẽ chết.
Tài liệu tham khảo
Becker, E. (1973). The Denial of Death. Free Press.
Greenberg, J., Pyszczynski, T., & Solomon, S. (1986). The causes and consequences of a need for self-esteem: A terror management theory. In R. F. Baumeister (Ed.), Public and private self (pp. 189–192). Springer. https://www.researchgate.net/publication/313613028_The_causes_and_consequences_of_a_need_for_self-esteem_a_terror_management_theory
Greenberg, J., Pyszczynski, T., Solomon, S., Simon, L., & Breus, M. (1994). Role of consciousness and accessibility of death-related thoughts in mortality salience effects. Journal of Personality and Social Psychology, 67(4), 627–637.
Greenberg, J., Solomon, S., & Pyszczynski, T. (1997). Terror management theory of self-esteem and cultural worldviews: Empirical assessments and conceptual refinements. Advances in Experimental Social Psychology, 29, 61–139.
Hayes, J. (2017). Terror Management Theory. In V. Zeigler-Hill & T. Shackelford (Eds.), Encyclopedia of Personality and Individual Differences. Springer.
Mobbs, D., Headley, D. B., Ding, W., & Dayan, P. (2020). Space, time, and fear: Survival computations along defensive circuits. Trends in Cognitive Sciences, 24(3), 228–241.
