Khám phá tâm lý học của sự lừa dối qua câu chuyện tranh giả Vermeer. Tại sao cả người thông minh cũng dễ bị lừa? Cơ chế tâm lý nào đứng sau sự thao túng tinh vi?
Năm 1945, khi quân Đồng minh tiến vào châu Âu, họ phát hiện một sự thật khó tin khi Hermann Göring, một trong những nhân vật quyền lực nhất của Đức Quốc xã, đã bỏ ra một khoản tiền khổng lồ để sở hữu một bức tranh Vermeer mà sau này mới biết nó là giả. Tác phẩm đó không phải của danh họa Hà Lan thế kỷ 17, mà chính là sản phẩm của Han van Meegeren, một họa sĩ hạng hai bị thời đại lãng quên.
Không súng ống, không đạn dược, Van Meegeren đã lừa được cả giới tinh hoa châu Âu, từ các nhà thẩm định, bảo tàng, đến giới lãnh đạo phát xít chỉ bằng một cây cọ và một hiểu biết sắc sảo về tâm lý con người.
Từ sự kiện, câu hỏi đặt ra không phải là vì sao Van Meegeren giỏi đến thế, mà là tại sao những người quyền lực, có học thức và chuyên môn lại dễ bị lừa đến vậy? Tại sao một bức tranh với kỹ thuật vụng về, màu sắc không đúng thời kỳ và chất liệu bị nghi vấn, vẫn được tung hô như một kiệt tác “mới phát hiện” của Vermeer?
Câu trả lời không nằm hoàn toàn ở tài năng của kẻ nói dối, mà còn ẩn sâu trong những cơ chế vô thức của người bị lừa. Con người không chỉ bị đánh lừa bởi sự khéo léo, mà còn vì họ muốn tin, đúng nghĩa hơn là họ cần một câu chuyện để củng cố niềm tin, để thỏa mãn cảm xúc, để khẳng định giá trị bản thân. Khi niềm tin ấy quá mạnh mẽ, lý trí trở nên mờ nhạt, và sự thật có thể bị thay thế bằng một ảo ảnh được tô vẽ một cách chỉn chu và cẩn thận.
Bài viết này sẽ đi sâu vào tâm lý học của sự lừa dối không chỉ để hiểu hành vi của kẻ lừa đảo, mà quan trọng hơn, để lý giải vì sao chính những người có tri thức và kinh nghiệm vẫn dễ dàng rơi vào bẫy. Bằng cách phân tích các cơ chế tâm lý như hiệu ứng xác nhận (confirmation bias), ảo tưởng về tri thức, hay sự thao túng cảm xúc, chúng ta sẽ thấy rằng sự dối trá thành công nhất không dựa trên sự tinh vi, mà dựa vào chính những mong muốn thầm kín của con người.
Tâm lý học của sự lừa dối: Cơ chế hoạt động trong não người
Hiệu ứng xác nhận (confirmation bias)
Một trong những cơ chế tâm lý mạnh mẽ nhất khiến con người dễ bị lừa không nằm ở sự thiếu hiểu biết, mà ở chỗ họ đã tin sẵn một điều gì đó từ trước, và mọi thông tin tiếp theo chỉ được dùng để củng cố niềm tin ấy, thay vì kiểm chứng lại nó. Cơ chế này được gọi là hiệu ứng xác nhận (confirmation bias).
Về cơ bản, hiệu ứng xác nhận là khuynh hướng chỉ chú ý đến các dữ kiện ủng hộ niềm tin đã có, đồng thời bỏ qua hoặc xem nhẹ những dữ kiện trái ngược. Đó là lý do vì sao một người tin vào thuyết âm mưu sẽ luôn tìm được “bằng chứng” để chứng minh nó, dù có phi lý đến đâu; hay một người đang yêu thì chỉ nhìn thấy những điều tốt đẹp ở đối phương, phớt lờ mọi cảnh báo.
Trong trường hợp của cuốn The Forger’s Spell (bản Việt: Phù Thủy Tranh Giả Mạo, 2008) của Edward Dolnick, hiệu ứng này hoạt động một cách rõ ràng và đầy thuyết phục. Giới sưu tầm, các chuyên gia và bảo tàng ở châu Âu tin rằng vẫn còn những bức Vermeer chưa được phát hiện, một giả định đầy hấp dẫn nhưng không có chứng cứ rõ ràng. Khi Van Meegeren tung ra “kiệt tác mới tìm thấy” của Vermeer, chính niềm tin ấy đã mở đường cho sự chấp nhận, bất chấp việc bức tranh có màu sắc kỳ lạ, kỹ thuật không đặc trưng, và thậm chí là chất liệu không khớp với thời kỳ Baroque.
Điều đáng nói là: các chuyên gia không bị lừa vì thiếu kiến thức, mà vì họ bị cuốn vào câu chuyện mà họ đã sẵn sàng tin là thật. Họ không phân tích tranh bằng đôi mắt khách quan, mà bằng đôi mắt đã “lập trình” để tìm kiếm Vermeer. Chỉ cần một vài yếu tố quen thuộc – bố cục ánh sáng, chủ đề tôn giáo, phong cách cổ điển – là đủ để kích hoạt hệ thống xác nhận trong tâm trí.
Hiệu ứng xác nhận vì thế không chỉ là một lỗi nhận thức nhỏ, mà là cửa ngõ cho những dối trá tinh vi nhất len lỏi vào trong thế giới của lý trí. Nó khiến con người không còn tiếp nhận thông tin mới để học hỏi, mà chỉ để khẳng định điều mình đã biết. Và trong nhiều trường hợp, chính điều đó làm ta trở thành nạn nhân dễ dãi nhất của sự lừa dối.
“Người ta không dễ bị lừa vì thông tin giả – mà vì họ đã quyết định điều gì đó là đúng, rồi tiếp tục sống trong chiếc bong bóng của riêng mình.”
— Trích cảm hứng từ The Forger’s Spell
Ảo tưởng tri thức và uy quyền
Nếu hiệu ứng xác nhận khiến con người chỉ nhìn thấy điều họ muốn tin, thì ảo tưởng tri thức và uy quyền lại khiến họ ngừng hoài nghi, chỉ vì niềm tin rằng “những người có chuyên môn không thể sai”. Đây là một cái bẫy tinh vi trong tâm lý học nhận thức – nơi con người đánh đồng địa vị, danh tiếng với chân lý.
Trong cuốn The Forger’s Spell, Han van Meegeren không chỉ đánh vào lòng tin của công chúng vào Vermeer, mà còn tận dụng sự ngưỡng mộ gần như tuyệt đối dành cho các “chuyên gia” trong giới nghệ thuật. Khi một nhà thẩm định danh tiếng tuyên bố rằng bức tranh là thật – điều đó không chỉ là một nhận định, mà trở thành một sự thật không thể bị thách thức.
Điều này mở ra một nghịch lý trớ trêu: càng nhiều chuyên gia đồng thuận, thì người ta càng ít kiểm tra tính đúng đắn của nhận định đó. Niềm tin vào uy quyền tạo ra hiệu ứng dây chuyền – một chuyên gia xác nhận, kéo theo bảo tàng công nhận, rồi nhà đấu giá, truyền thông và công chúng nối tiếp nhau tin tưởng. Không ai muốn là kẻ “dốt đặc” dám nghi ngờ tiếng nói của người có danh tiếng.
Nhưng sự thật là: danh tiếng không miễn nhiễm với sai lầm. Uy quyền không phải là bằng chứng tuyệt đối cho sự đúng đắn. Khi Van Meegeren vẽ lại một “Vermeer” trong tù để chứng minh mình là kẻ làm giả, giới nghệ thuật bàng hoàng không phải vì kỹ thuật của ông quá xuất sắc – mà vì họ chưa từng tưởng tượng điều đó có thể xảy ra. Họ đã bị chính sự ngưỡng mộ với Vermeer và các học giả về Vermeer làm cho mù quáng.
Tâm lý học gọi đây là một dạng uy quyền nhận thức (epistemic authority) – khi ta trao quyền quyết định sự thật cho người khác, chỉ vì họ có vẻ đáng tin. Nó xảy ra khắp nơi: trong các hội đồng chuyên môn, trong học thuật, trong truyền thông, và thậm chí trong đời sống hàng ngày. Chúng ta không có thời gian kiểm chứng mọi điều, nên thường chọn cách tin vào người có vẻ biết rõ hơn mình – và đó là chỗ sự lừa dối chờ sẵn.
“Sự dối trá thành công nhất không phải là điều nói ra, mà là điều mọi người đều mặc định tin là đúng – chỉ vì một cái tên lớn đã nói ra nó.”
— Trích cảm hứng từ The Forger’s Spell
Tác động của cảm xúc và lòng ham muốn
Nếu hiệu ứng xác nhận khiến ta chỉ nhìn thấy điều mình tin, và ảo tưởng uy quyền khiến ta mặc định điều người khác nói là đúng, thì cảm xúc lại đóng vai trò kích hoạt và củng cố toàn bộ quá trình ấy. Trong nhiều trường hợp, con người không bị lừa bằng lý trí, mà bằng khát khao sâu kín nhất trong lòng họ.
Trong The Forger’s Spell, Van Meegeren không chỉ hiểu Vermeer – ông hiểu những gì người ta muốn thấy. Giới nghệ thuật lúc bấy giờ khao khát tìm thấy một tác phẩm “mất tích” của Vermeer – càng bí ẩn, càng thần thoại, càng quý giá. Và Van Meegeren, thay vì sao chép tranh cũ, đã vẽ nên những “kiệt tác chưa từng biết đến” của Vermeer, đúng theo gu thẩm mỹ và xu hướng cảm xúc của thời đại: màu sắc trang nghiêm, chủ đề tôn giáo, biểu tượng thiêng liêng. Mỗi bức tranh không chỉ là một hình ảnh – nó là giấc mơ được hiện thực hóa.
Đặc biệt, trong trường hợp của Hermann Göring, người đã bỏ ra hàng triệu để sở hữu bức tranh giả, yếu tố cảm xúc còn mang màu sắc quyền lực. Với một kẻ từng đứng đầu lực lượng phát xít, việc sở hữu Vermeer – biểu tượng văn hóa cao quý của Hà Lan – không chỉ là chuyện sưu tầm, mà còn là khẳng định đẳng cấp, sức mạnh và trí tuệ cá nhân. Ông ta không đơn thuần bị lừa – ông ta muốn được lừa, nếu điều đó khiến ông cảm thấy mình vĩ đại.
Tâm lý học gọi hiện tượng này là emotional reasoning – khi cảm xúc chi phối nhận thức. Khi một niềm tin mang lại cảm giác dễ chịu, tự hào hoặc thỏa mãn sâu sắc, con người có xu hướng đánh giá nó là đúng đắn, ngay cả khi thiếu bằng chứng. Và khi sự thật đối lập đe dọa làm tan vỡ cảm xúc ấy, chúng ta sẽ bảo vệ niềm tin đó như một cơ chế phòng vệ bản ngã.
Van Meegeren không thao túng bằng lập luận, mà bằng cảm xúc. Ông cho người ta điều họ thèm khát – và vì vậy, người ta ngừng đặt câu hỏi. Như một nhà tâm lý học từng nói: “Người ta không tin vào điều đúng; họ tin vào điều khiến họ cảm thấy đúng.”
“Sự thật có thể lạnh lẽo, nhưng lời dối trá biết cách sưởi ấm trái tim.”
— (Cảm hứng từ tâm lý học và nghệ thuật)
Vì sao sự lừa dối lại dễ thành công? – Phân tích từ góc nhìn thực tế và tâm lý học
Kẻ lừa dối thường hiểu nạn nhân hơn chính họ hiểu bản thân
Khi nhắc đến những kẻ lừa đảo bậc thầy, người ta thường tập trung vào kỹ năng: sự khéo léo trong ngôn từ, khả năng mô phỏng, kỹ thuật ngụy tạo. Nhưng thực tế, một kẻ lừa dối thành công không nhất thiết phải quá giỏi về kỹ thuật – điều tối quan trọng là họ phải hiểu người bị lừa hơn cả chính bản thân người đó. Đó chính là nghệ thuật thao túng tâm lý: không tạo ra một dối trá bất kỳ, mà tạo ra đúng loại dối trá mà người ta đang chờ đợi.
Trong The Forger’s Spell, Van Meegeren không chỉ giả mạo tranh Vermeer về mặt kỹ thuật; ông còn giả mạo cả kỳ vọng, khát khao và thành kiến của người xem. Ông hiểu rằng giới tinh hoa châu Âu lúc bấy giờ muốn phát hiện ra một Vermeer mới – một kiệt tác chưa từng được biết đến, như thể đang chạm tay vào bí mật lịch sử. Ông nắm bắt được tâm lý “săn báu vật” ấy, và cung cấp đúng điều mà công chúng mong đợi: một “bức Vermeer” đầy thần bí, thiêng liêng và có vẻ như được giấu kín hàng trăm năm.
Quan trọng hơn, Van Meegeren còn hiểu rõ những điểm mù trong hệ thống tri thức của giới chuyên gia: sự ngưỡng mộ tuyệt đối dành cho Vermeer, định kiến về phong cách Baroque, lòng kiêu hãnh văn hóa Hà Lan, và cả sự tự mãn ngầm của tầng lớp thẩm định. Ông không cần thuyết phục từng người – chỉ cần gợi đúng mong muốn tiềm ẩn, rồi để chính những người ấy tự thuyết phục nhau.
Điều này cho thấy một nghịch lý sâu sắc: kẻ thao túng giỏi không phải là người sáng tạo ra dối trá, mà là người biết “gõ cửa đúng lúc” vào hệ thống niềm tin có sẵn trong tâm trí người khác. Van Meegeren không làm thay đổi suy nghĩ của công chúng; ông chỉ kích hoạt những suy nghĩ vốn đã tồn tại, những khát khao chưa được nói ra, những điểm yếu chưa từng bị soi chiếu. Và đó chính là “ma thuật” của thao túng tâm lý: khiến người khác nghĩ rằng họ đang nhìn thấy sự thật, trong khi họ chỉ đang nhìn thấy điều họ muốn thấy nhất.
Một nhà tâm lý học từng nói: “Muốn lừa ai đó, đừng nói với họ điều họ không biết – hãy nói điều họ đã tin, theo một cách khiến họ xúc động.” Van Meegeren đã làm đúng như vậy. Ông không chiến thắng bằng kỹ thuật vẽ, mà bằng kỹ thuật thấu hiểu con người – điều mà nhiều người thông minh thường đánh giá thấp, cho đến khi họ trở thành nạn nhân.
“Nạn nhân của sự lừa dối không bị đánh bại bởi lời nói dối, mà bởi chính mong muốn được tin rằng nó là sự thật.”
— Cảm hứng trích từ The Forger’s Spell
Sự lừa dối thành công khi nó khơi dậy niềm tin, chứ không ép buộc
Chúng ta thường hình dung sự lừa dối như một hành vi cưỡng ép: một bên chủ động đánh lừa, bên kia bị động tin theo. Nhưng thực tế tinh vi hơn nhiều. Một sự lừa dối thành công không cần bắt ép niềm tin – nó chỉ cần gieo mầm một câu chuyện mà người khác sẵn sàng tin. Nói cách khác, sự lừa dối hiệu quả nhất luôn là một kiểu hợp tác vô thức giữa kẻ nói dối và người bị lừa.
Trong The Forger’s Spell, Han van Meegeren không làm giả tranh theo kiểu “sao chép hoàn hảo” Vermeer. Ngược lại, tranh của ông có nhiều chỗ vụng về, sử dụng chất liệu hiện đại, và phong cách rất khác so với những kiệt tác nổi tiếng. Nhưng ông không bán một bản sao – ông bán một “phát hiện mới”, một “bí ẩn lịch sử vừa được khai quật”, một câu chuyện mà giới thẩm định đã muốn nghe từ lâu. Chính vì vậy, dù có những tín hiệu cảnh báo, phần lớn người xem không tra vấn, mà tự điền đầy chỗ trống bằng lòng tin và cảm xúc của chính họ.
Đây là một đặc điểm then chốt trong tâm lý học của sự lừa dối: con người không bị thao túng bằng logic, mà bằng niềm tin được kích hoạt từ bên trong. Khi một thông tin khơi dậy cảm giác “quen thuộc”, “hợp lý”, hoặc thậm chí “đáng mơ ước”, họ có xu hướng khẳng định nó là đúng, và bỏ qua các dấu hiệu mâu thuẫn. Khi đó, sự kiểm chứng lùi bước, và trực giác được tôn vinh như một “sự thật cảm xúc”.
Giống như một nhà ảo thuật gợi ý thay vì ép buộc, Van Meegeren chỉ cần tạo ra điều kiện thích hợp để niềm tin sinh sôi. Ông xây dựng một bức tranh mang hơi hướng Vermeer, chèn vào đó những yếu tố gợi liên tưởng, rồi để phần còn lại cho tâm trí người xem tự hoàn thiện. Kết quả là: người xem không chỉ bị lừa – họ tự biến mình thành người đồng sáng tạo trong trò lừa ấy.
Trong đời sống hàng ngày, cơ chế này hoạt động không ngừng: trong quảng cáo, chính trị, truyền thông, các mối quan hệ cá nhân. Những lời hứa hẹn dễ tin nhất không phải là những lời đao to búa lớn, mà là những gợi ý kín đáo khiến ta nghĩ rằng: “Điều này có thể đúng… và mình hy vọng nó đúng.” Chính giây phút đó – khi mong muốn và khả năng hòa vào nhau – là lúc sự lừa dối lặng lẽ bén rễ.
“Không có gì nguy hiểm bằng một lời dối trá vừa đủ mơ hồ để ta tự điền vào phần còn lại bằng chính niềm tin của mình.”
— (Cảm hứng từ cơ chế thao túng mềm)
Niềm tin – kẻ đồng phạm vô thức của sự dối trá
Trong những vụ lừa đảo lớn nhất lịch sử – từ tranh giả, chứng khoán giả, cho đến lý tưởng chính trị giả – kẻ lừa dối luôn là nhân vật trung tâm, nhưng chưa bao giờ là người duy nhất chịu trách nhiệm. Sự lừa dối không thể thành công nếu không có một yếu tố thầm lặng nhưng cực kỳ quyền lực đứng phía sau: niềm tin. Không phải niềm tin vào sự thật, mà là niềm tin vào điều ta muốn là sự thật. Và chính vì thế, niềm tin đôi khi lại trở thành kẻ đồng phạm vô thức của sự dối trá.
Trong The Forger’s Spell, Van Meegeren không cần phải khẳng định quá nhiều. Những người xem tranh đã muốn đó là Vermeer – và họ tin như thế trước cả khi kiểm tra. Một phần vì lòng yêu nghệ thuật, một phần vì danh vọng, và không ít vì sự thỏa mãn khi nghĩ rằng mình là người đầu tiên “khám phá” ra một kiệt tác thất lạc. Niềm tin đó không đến từ bằng chứng, mà đến từ khát khao được tin. Và một khi niềm tin ấy được hình thành, nó không cần thêm lý do – nó tự củng cố chính mình, bằng cách loại bỏ mọi nghi ngờ.
Tâm lý học gọi hiện tượng này là self-deception – tự dối mình. Không phải vì ta ngu ngốc, mà vì ta muốn bảo vệ một hình ảnh, một ý niệm, hay một cảm giác mà sự thật có thể đe dọa. Khi niềm tin gắn chặt với danh dự, danh tiếng hay bản sắc cá nhân, con người sẽ làm mọi cách – đôi khi vô thức – để bảo vệ niềm tin đó bằng mọi giá, kể cả cái giá phải lừa chính mình.
Van Meegeren thành công không phải vì ông giấu giếm quá giỏi, mà vì mọi người xung quanh ông đã tiếp tay giấu giếm sự thật khỏi chính họ. Các chuyên gia không muốn tin rằng mình bị lừa. Các bảo tàng không muốn tin rằng họ trưng bày tranh giả. Những kẻ quyền lực không muốn thừa nhận rằng cảm xúc của họ bị lợi dụng. Trong chuỗi mắt xích ấy, niềm tin không còn là ánh sáng dẫn đường, mà trở thành màn sương mù che lấp sự thật.
Câu hỏi đáng sợ nhất không phải là: Ai đang lừa dối ta?
Mà là: Có phải chính ta đang giúp họ lừa mình, chỉ vì ta không muốn biết sự thật?
“Sự lừa dối không bao giờ thành công chỉ vì kẻ nói dối quá khéo, mà vì ta đã sẵn sàng tin – và không muốn nhìn lại.”
— (Tái hiện từ The Forger’s Spell và tâm lý học chiều sâu)
Liên hệ rộng: Tâm lý học của sự lừa dối trong đời sống hiện đại
Nếu Van Meegeren là một thiên tài lừa dối trong thế kỷ 20, thì thế kỷ 21 là mảnh đất màu mỡ để hàng ngàn “Van Meegeren” mới xuất hiện – không chỉ trong nghệ thuật, mà trong chính trị, truyền thông, mạng xã hội, kinh doanh, và cả trong những tương tác cá nhân đời thường.
Ngày nay, chúng ta không chỉ đối mặt với những lời nói dối, mà còn sống trong môi trường nơi dối trá trở thành một phần của hệ sinh thái thông tin. Những bức tranh giả giờ không cần khung và sơn dầu – chúng tồn tại dưới dạng tin giả, deepfake, trích dẫn bịa đặt, hay thông tin được thuật lại qua nhiều lớp lọc cảm xúc. Và cơ chế tâm lý phía sau những sự lừa dối này – từ hiệu ứng xác nhận, ảo tưởng uy quyền, tự dối mình, cho đến sự thao túng cảm xúc – vẫn hoạt động y như thời Van Meegeren.
Hãy thử nhìn vào mạng xã hội: thuật toán của các nền tảng không ưu tiên sự thật, mà ưu tiên những gì chúng ta muốn thấy – từ đó, vô tình (hoặc hữu ý) củng cố hiệu ứng xác nhận. Các “chuyên gia” nổi lên không phải vì kiến thức, mà vì giọng nói tự tin và sức hút đám đông – làm tăng ảo tưởng uy quyền. Các chiến dịch truyền thông thường không nhắm đến lý trí, mà tấn công trực diện vào cảm xúc: nỗi sợ, hy vọng, giận dữ – để thao túng niềm tin và hành vi.
Trong bối cảnh ấy, niềm tin trở thành một dạng “tiền tệ tinh thần” dễ bị thao túng, thậm chí trở thành công cụ phục vụ cho các mục đích mà chính người tin cũng không lường trước. Khi ta chia sẻ một thông tin vì “cảm thấy nó đúng”, hay tin vào một nhân vật vì “thích phong cách của họ”, ta có thể đang tiếp tay cho một cấu trúc dối trá lớn hơn chính ta.
Giống như những nhà giám tuyển đã vô tình đưa tranh giả Vermeer vào viện bảo tàng, chúng ta hôm nay cũng có thể đang đưa thông tin giả, cảm xúc giả, hoặc lý tưởng giả vào đời sống chung – nếu không hiểu rõ cơ chế tâm lý khiến mình dễ bị thao túng.
Nhưng ngược lại, chính từ việc nhận diện những điểm mù tâm lý ấy, ta có thể học cách tự bảo vệ mình:
- Biết hoài nghi cả chính mình.
- Trì hoãn phản ứng cảm xúc để kiểm tra lại thông tin.
- Xem xét nguồn gốc và động cơ phía sau những gì “có vẻ đúng”.
- Và đặc biệt: học cách chấp nhận sự thật, dù nó không thoải mái.
“Chân lý không luôn gây phấn khích. Nhưng nếu chỉ tìm kiếm những gì khiến ta dễ chịu, ta sẽ sống giữa những chiếc gương – chứ không phải sự thật.”
— (Liên hệ giữa tâm lý học và đời sống hiện đại)
Tổng kết
Trong một thế giới ngập tràn thông tin, sự thật không chết vì bị che giấu, mà vì bị nhấn chìm trong vô vàn những điều gần giống như nó. Và điều đáng sợ nhất là: sự dối trá không cần phải hoàn hảo – nó chỉ cần đúng lúc, đúng chỗ, và đúng người muốn tin.
Như trường hợp của Van Meegeren, trò lừa ngoạn mục của ông thành công không phải nhờ một bức tranh xuất sắc, mà nhờ một cộng đồng sẵn sàng tin vào điều mà họ đã chờ đợi quá lâu. Chính sự hợp tác vô thức giữa kẻ nói dối và người bị lừa đã tạo nên một “sự thật giả mạo” được cộng đồng bảo vệ, truyền bá và nhân rộng – cho đến khi nó sụp đổ vì không thể chống lại bằng chứng cuối cùng.
Vậy thì, câu hỏi dành cho mỗi chúng ta không còn là: “Ai đang cố lừa tôi?”
Mà phải là: “Tôi đang dễ bị lừa ở điểm nào?”
Bởi mọi hệ thống dối trá chỉ hoạt động được khi có niềm tin tiếp sức, và đôi khi, ta chính là mắt xích tiếp theo – không phải vì ta xấu xa, mà vì ta thiếu nhận thức về chính cơ chế tâm lý của mình.
Đó là, khi ta quá tin vào một chuyên gia mà không kiểm chứng thông tin, khi ta chia sẻ một thông tin “cho đúng cảm xúc” chứ không đúng sự thật, khi ta bỏ qua những tín hiệu ngờ vực chỉ vì không muốn niềm tin của mình bị thách thức, khi ta đang trở thành phần tiếp theo của một chuỗi dối trá được duy trì bằng sự lười phản tư.
Hiểu về tâm lý học của sự lừa dối không giúp ta miễn nhiễm với mọi thao túng, nhưng nó cho ta một cơ chế phòng vệ tinh thần: Biết lùi lại khi cảm xúc quá mạnh, biết kiểm tra lại khi điều gì đó “quá đúng để là thật”, và quan trọng nhất, biết hoài nghi chính những gì ta muốn tin nhất
Bởi sự thật không phải là điều đến từ bên ngoài, mà là thứ ta phải liên tục đào xới, gạn lọc và chịu đựng. Nó không vỗ về bản ngã, không chiều chuộng cảm xúc – nhưng chỉ có nó mới giúp ta tự do.
“Trong mọi sự lừa dối, luôn có một phần của chính ta ở trong đó. Không nhận ra điều này, ta sẽ lặp lại bi kịch mãi mãi – dưới những cái tên khác.”
— (Tư tưởng kết tinh từ Van Meegeren đến thời đại hậu sự thật)
Nguồn tài liệu
Ariely, D. (2012). The honest truth about dishonesty: How we lie to everyone—especially ourselves. Harper.
Dolnick, E. (2008). The forger’s spell: A true story of Vermeer, Nazis, and the greatest art hoax of the twentieth century. Harper.
Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Stanford University Press.
Jung, C. G. (1957). The undiscovered self. Princeton University Press.
Kahneman, D. (2011). Thinking, fast and slow. Farrar, Straus and Giroux.
Nietzsche, F. (1873). On truth and lies in a nonmoral sense. (Bản dịch tiếng Anh hiện có: Google Books, Penguin, Oxford…)
Sartre, J.-P. (1943). Being and nothingness (H. E. Barnes, Trans.). Routledge. (Original work published in French)
PositivePsychology.com. (n.d.). Confirmation bias: Seeing what we want to believe. Retrieved July 10, 2025, from https://positivepsychology.com/confirmation-bias
Psychology Today. (2015, April 6). What is confirmation bias?. Retrieved July 10, 2025, from https://www.psychologytoday.com/us/blog/science-of-choice/201504/what-is-confirmation-bias
The Week. (2008, July 7). Book of the week: The forger’s spell by Edward Dolnick. Retrieved July 10, 2025, from https://theweek.com/articles/514906/book-week-forgers-spell-true-story-vermeer-nazis-greatest-art-hoax-twentieth-century-by-edward-dolnick
