Lý thuyết Hoạt động của Leontiev đã giải thích cách con người tương tác với thế giới xung quanh thông qua các hoạt động có mục đích.
Lý thuyết này cũng nói về cách những hoạt động này góp phần vào sự phát triển của cá nhân và xã hội. Đây là một nền tảng quan trọng trong tâm lý học văn hóa-lịch sử, có nguồn gốc từ những ý tưởng của Lev Vygotsky. Lý thuyết Hoạt động không chỉ là một cách tiếp cận Tâm lý học mà còn có ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều lĩnh vực khác như giáo dục, công nghệ, và nghiên cứu văn hóa.
Tiểu sử A. N. Leontiev
Aleksei Nikolaevich Leontiev là một trong những nhà tâm lý học nổi bật của thế kỷ 20.
Ông sinh ngày 5 tháng 2 năm 1903 tại Moskva, Nga (theo lịch cũ là ngày 18 tháng 2). Ông lớn lên trong một giai đoạn lịch sử đầy biến động, khi nước Nga trải qua nhiều thay đổi xã hội và chính trị.
Leontiev theo học tại Đại học Moskva, nơi ông bắt đầu sự nghiệp học tập của mình dưới sự hướng dẫn của Lev Vygotsky, một nhà tâm lý học nổi tiếng thời bấy giờ. Sự nghiệp học thuật của Leontiev phát triển mạnh mẽ từ đây, và ông trở thành một trong những học trò và cộng sự quan trọng nhất của Vygotsky.
Leontiev là người sáng lập Lý thuyết Hoạt động (Activity Theory), một trong những lý thuyết tâm lý học quan trọng nhất của thế kỷ 20.
Lý thuyết này tập trung vào việc phân tích hoạt động như một đơn vị cơ bản của đời sống tâm lý, trong đó nhấn mạnh rằng các hoạt động của con người không chỉ đơn giản là những hành vi cá nhân mà còn là những hệ thống phức tạp, có cấu trúc và được điều khiển bởi các mục tiêu, động cơ và điều kiện xã hội.
Leontiev phân biệt rõ ràng giữa các mức độ hoạt động, bao gồm hoạt động (mang tính động cơ), hành động (mang tính mục tiêu) và thao tác (mang tính điều kiện).
Lý thuyết của ông mở rộng và phát triển các quan điểm của Vygotsky, đặc biệt là trong việc nhấn mạnh vai trò của môi trường xã hội và văn hóa trong việc hình thành và phát triển ý thức và hoạt động của con người.
Trong suốt sự nghiệp của mình, Leontiev đã viết nhiều tác phẩm quan trọng, đóng góp vào nền tảng của tâm lý học Liên Xô và ảnh hưởng sâu sắc đến các lĩnh vực giáo dục và nghiên cứu phát triển tâm lý. Một số tác phẩm tiêu biểu của ông bao gồm:
- Activity, Consciousness, and Personality (Hoạt động, Ý thức và Cá nhân)
- The Problem of Activity in Psychology (Vấn đề của Hoạt động trong Tâm lý học)
- Psychological Aspects of Work (Các Khía cạnh Tâm lý của Công việc)
Aleksei N. Leontiev qua đời vào ngày 21 tháng 1 năm 1979. Tuy nhiên, lý thuyết hoạt động của ông vẫn tiếp tục có ảnh hưởng mạnh mẽ trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là trong giáo dục, tâm lý học phát triển, và nghiên cứu xã hội.
Nội dung Lý thuyết Hoạt động của Leontiev
Nội dung lý thuyết
Lý thuyết Hoạt động (Activity Theory) dựa trên quan điểm rằng mọi hành động của con người đều có động cơ và mục đích cụ thể, và những hành động này không thể được hiểu một cách độc lập mà phải được xem xét trong bối cảnh xã hội và văn hóa của chúng.
Leontiev cho rằng hoạt động là đơn vị cơ bản của đời sống tâm lý, và chỉ thông qua các hoạt động này, con người mới có thể phát triển nhận thức và ý thức cá nhân (Leontiev, 1978).
Leontiev xác định cấu trúc của hoạt động gồm ba cấp độ chính: Hoạt động (activity), Hành động (action), và Thao tác (operations).
Hoạt động là cấp độ cao nhất, được thúc đẩy bởi nhu cầu và mục đích. Hành động là các bước cụ thể mà con người thực hiện để đạt được mục tiêu, và thao tác là các kỹ năng hoặc quy trình cụ thể được sử dụng để thực hiện hành động.
Ngoài ra, Leontiev đã mở rộng khái niệm về hoạt động để giải thích cách mà các hoạt động phức tạp như lao động, học tập và giao tiếp xã hội phát triển và tương tác với nhau.
Ông nhấn mạnh rằng mỗi hoạt động có cấu trúc và động cơ riêng, và rằng các hoạt động này không thể hiểu một cách độc lập mà phải được xem xét trong mối quan hệ với các hoạt động khác trong bối cảnh xã hội (Leontiev, 1977).
Sự phát triển của hoạt động qua các giai đoạn
Leontiev cũng phát triển ý tưởng về sự phát triển của hoạt động qua các giai đoạn, tương ứng với các giai đoạn phát triển tâm lý của con người. Ông nhấn mạnh rằng các hoạt động của trẻ em phát triển từ các hoạt động trò chơi đơn giản đến các hoạt động học tập phức tạp hơn khi chúng lớn lên.
Trong mỗi giai đoạn, hoạt động chủ đạo sẽ thay đổi và có vai trò quyết định đối với sự phát triển của cá nhân. Ví dụ, hoạt động chủ đạo của trẻ nhỏ là trò chơi, trong khi đó, đối với thanh thiếu niên, học tập trở thành hoạt động chủ đạo (Leontiev, 1981).
Leontiev cũng khẳng định rằng sự chuyển đổi từ một giai đoạn hoạt động chủ đạo sang một giai đoạn khác không chỉ là sự thay đổi về chất lượng mà còn là sự chuyển đổi trong cách thức mà ý thức và nhận thức của cá nhân được tổ chức và phát triển (Leontiev, 1975).
Ông cho rằng những thay đổi này là kết quả của sự tương tác giữa cá nhân và môi trường xã hội, và rằng sự phát triển tâm lý không thể được hiểu nếu không xem xét các mối quan hệ xã hội và văn hóa mà cá nhân tham gia.
Hệ thống hoạt động
Lý thuyết hoạt động của Aleksei N. Leontiev cung cấp một cái nhìn sâu sắc về cách mà hoạt động của con người được tổ chức và thực hiện. Theo Leontiev, hệ thống hoạt động không chỉ đơn thuần là một chuỗi hành vi mà là một cấu trúc phức tạp bao gồm nhiều yếu tố tương tác, với các mục tiêu và động cơ cụ thể (Leontiev, 1978).
Hoạt động, theo Leontiev, là đơn vị cơ bản của lý thuyết và là hành động có mục tiêu, có tổ chức và có cấu trúc (Leontiev, 1981). Hoạt động không chỉ bao gồm các hành vi đơn lẻ mà còn tích hợp nhiều yếu tố như mục tiêu, đối tượng, và công cụ.
Hoạt động (Activity): Là đơn vị cơ bản của lý thuyết, cấp độ cao nhất của mô hình hoạt động. Hoạt động được tổ chức gồm toàn bộ chuỗi các hành vi hướng đến một mục tiêu cụ thể. Đây là mục tiêu tổng thể mà cá nhân muốn đạt được. Mỗi hoạt động có thể bao gồm nhiều hành động nhỏ hơn (Leontiev, 1981).
Hành động (Action): Hành động là các bước cụ thể được thực hiện để đạt được mục tiêu của hoạt động. Chúng là các đơn vị nhỏ hơn trong hoạt động và có thể bao gồm các thao tác cụ thể. Ví dụ, hành động trong việc học tập có thể bao gồm nghiên cứu tài liệu, tham gia vào các cuộc thảo luận, và làm bài tập (Leontiev, 2009).
Thao tác (Operations): Các thao tác là những bước cần thiết để thực hiện các hành động. Chúng có thể là các kỹ năng hoặc công việc cụ thể cần thiết để thực hiện hành động, đây là các hành vi cụ thể và có thể quan sát được. Trong bối cảnh học tập, thao tác có thể bao gồm việc sử dụng các công cụ học tập (viết, bôi xóa, kẻ thước,…) để hỗ trợ việc học (Vygotsky, 1978).
Động cơ (Motivation): là lý do cơ bản thúc đẩy hoạt động, thường liên quan đến nhu cầu hoặc mong muốn của con người. Động cơ xác định ý nghĩa, hướng đi của hoạt động, bộc phát và duy trì hoạt động, và chính nó cũng chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố văn hóa-xã hội (Leontiev, 1981).
Mục tiêu (Goal): là kết quả mà cá nhân hoặc nhóm mong muốn đạt được trong hoạt động. Mục tiêu định hình cách thức hoạt động và hướng dẫn các hành động và thao tác (Leontiev, 1978).
Công cụ (Tools): là các vật dụng hoặc thiết bị được sử dụng để thực hiện các hành động trong hoạt động. Công cụ có thể là vật chất, như máy tính hoặc công cụ học tập, hoặc tinh thần, như các kiến thức, kỹ năng và phương pháp (Leontiev, 2009).
Mối quan hệ xã hội: Leontiev nhấn mạnh rằng hoạt động không thể được hiểu đầy đủ nếu không xem xét các mối quan hệ xã hội mà nó diễn ra.
Các yếu tố xã hội như chuẩn mực, quy tắc, và các mối quan hệ giữa các cá nhân ảnh hưởng sâu sắc đến cách thức hoạt động được tổ chức và thực hiện. Trong một tổ chức, văn hóa và quy tắc xã hội có thể ảnh hưởng đến cách mà các hoạt động được lên kế hoạch và thực hiện (Vygotsky, 1978).
Sự phát triển và Thay đổi của Hoạt động
Leontiev cũng cho rằng hoạt động không chỉ là hành vi mà là một quá trình phát triển. Hoạt động có thể thay đổi theo thời gian và phát triển cùng với sự thay đổi của mục tiêu, đối tượng, và các yếu tố xã hội (Leontiev, 1981).
Đặt trong bối cảnh hiện đại ngày nay, với sự phát triển của khoa học – kỹ thuật, công nghệ ngày càng hiện đại, sự thay đổi đó sẽ ảnh hưởng đến cách mà các hoạt động được tổ chức và thực hiện.
Vai trò của Công cụ
Leontiev nhấn mạnh rằng công cụ đóng vai trò quan trọng trong hoạt động. Công cụ không chỉ là các đối tượng vật lý mà còn bao gồm các phương pháp, kỹ thuật và các phương tiện hỗ trợ thực hiện hoạt động (Leontiev, 2009).
Công cụ giúp nâng cao hiệu quả của hoạt động và hỗ trợ cá nhân trong việc đạt được các mục tiêu. Lấy ví dụ, trong quá trình học tập, sách giáo khoa, máy tính và phần mềm học tập là những công cụ quan trọng giúp hỗ trợ và cải thiện quá trình học tập.
Dựa trên lý thuyết của Leontiev, có thể nói rằng, công cụ là thứ không thể thiếu và luôn có mặt trong mỗi hoạt động của con người.
Hoạt động Xã hội
Hoạt động không chỉ xảy ra trong phạm vi cá nhân mà còn trong bối cảnh xã hội. Leontiev (1981) cho rằng hoạt động xã hội giúp cá nhân phát triển các kỹ năng và khả năng thông qua tương tác với người khác.
Quan điểm này có tính kế thừa từ Lý thuyết phát triển Văn hóa – Xã hội của Vygotsky. Các hoạt động xã hội, chẳng hạn như tham gia vào các nhóm học tập hoặc các hoạt động cộng đồng, giúp cá nhân học hỏi và phát triển thông qua việc tương tác với người khác.
Phát triển Tâm lý cá nhân
Lý thuyết hoạt động của Leontiev cũng tập trung vào sự phát triển tâm lý của con người. Ông cho rằng sự phát triển tâm lý là kết quả của sự tương tác với môi trường xã hội và các hoạt động mà cá nhân thực hiện (Leontiev, 2009).
Sự phát triển tâm lý không chỉ dựa trên các yếu tố sinh học mà còn là kết quả của các hoạt động và kinh nghiệm xã hội. Ví dụ, sự phát triển kỹ năng ngôn ngữ của trẻ em thông qua giao tiếp và học tập với người lớn và bạn bè cùng lứa tuổi là một minh chứng cho sự phát triển tâm lý trong bối cảnh xã hội (Wertsch, 1985).
Quá trình Nội hóa và Ngoại hóa
Nội hóa (Internalization): Là quá trình chuyển đổi các hoạt động xã hội bên ngoài vào bên trong, trở thành các cấu trúc tâm lý nội tại của cá nhân. Ví dụ, học sinh học cách làm việc nhóm không chỉ học các kỹ năng thực tế mà còn nội hóa các giá trị và quy tắc của làm việc nhóm (Engeström, 1987).
Ngoại hóa (Externalization): Là quá trình ngược lại, khi các cấu trúc tâm lý bên trong được biểu hiện ra bên ngoài thông qua hành động hoặc sản phẩm. Đây là cách con người biến đổi và tác động đến thế giới xung quanh (Engeström, 1987).
Phê phán
Lý thuyết Hoạt động của Leontiev đã có ảnh hưởng lớn đến các lý thuyết và phương pháp nghiên cứu hiện đại, đặc biệt trong lĩnh vực Tâm lý học, giáo dục, và công nghệ. Lý thuyết này cung cấp một khung lý thuyết mạnh mẽ để hiểu và phân tích các hoạt động của con người trong bối cảnh xã hội và văn hóa.
Tuy nhiên, lý thuyết này cũng gặp phải một số phê bình.
Leontiev đưa ra khái niệm “hoạt động” như một đơn vị phân tích cơ bản trong tâm lý học. Tuy nhiên, ông không cung cấp một phương pháp rõ ràng để định lượng hay đo lường các hoạt động này.
Việc thiếu tính định lượng và sự cụ thể dẫn đến khó khăn trong việc áp dụng lý thuyết vào các nghiên cứu thực nghiệm hoặc ứng dụng thực tiễn (Kaptelinin & Nardi, 2006).
Lý thuyết của Leontiev được xây dựng trên nền tảng triết học và tâm lý học khá phức tạp, với nhiều khái niệm trừu tượng như “hoạt động”, “hành động”, “thao tác”,…
Điều này có thể làm cho lý thuyết trở nên khó áp dụng đối với những người không có nền tảng vững chắc trong lý thuyết tâm lý học hoặc triết học (Engeström, 1987).
Ngoài ra, có thể xảy ra sự nhầm lẫn trong việc phân biệt giữa các mức độ hoạt động, đặc biệt khi áp dụng vào các tình huống thực tiễn (Engeström, 1987).
Một số nhà nghiên cứu cho rằng Lý thuyết Hoạt động có xu hướng tập trung quá mức vào yếu tố xã hội và bỏ qua các yếu tố cá nhân, như cảm xúc của con người và động lực cá nhân (Engeström, 1987).
Mặc dù Leontiev thừa nhận rằng các hoạt động của con người được định hình bởi môi trường xã hội, ông ít chú ý đến cách mà các yếu tố cá nhân này có thể ảnh hưởng đến cách mà con người thực hiện các hoạt động của mình (Valsiner, 1997).
Nội dung lý thuyết không cung cấp một khung để giải thích cách mà các hoạt động thay đổi, phát triển trong các bối cảnh xã hội và văn hóa khác nhau. Điều này làm giảm khả năng ứng dụng của lý thuyết trong nghiên cứu về sự thay đổi xã hội và phát triển cá nhân (Lompscher, 1999).
Tuy nhiên, những phê bình này không làm giảm giá trị của lý thuyết mà chỉ ra những điểm cần được phát triển thêm trong tương lai.
Ứng dụng thực tiễn
Trong giáo dục, lý thuyết này cung cấp một cơ sở vững chắc để phát triển các phương pháp giảng dạy hiệu quả, tập trung vào việc khuyến khích học sinh tham gia tích cực vào quá trình học tập thông qua các hoạt động có mục đích.
Các nhà giáo dục sử dụng Lý thuyết Hoạt động để thiết kế chương trình học tập dựa trên các hoạt động thực tế và ý nghĩa, giúp học sinh phát triển kỹ năng tư duy phản biện và giải quyết vấn đề (Engeström, 1987).
Trong lĩnh vực công nghệ và thiết kế, Kaptelinin và Nardi (2006) đã sử dụng lý thuyết này để phân tích và thiết kế các hệ thống giao diện người dùng, nhấn mạnh rằng các công cụ công nghệ cần phải hỗ trợ các hoạt động của người dùng một cách tự nhiên và hiệu quả.
Cole (1996) đã sử dụng lý thuyết này để nghiên cứu sự phát triển văn hóa và tâm lý trong các bối cảnh xã hội khác nhau, nhấn mạnh vai trò của văn hóa trong việc định hình các quá trình tâm lý.
Kết luận
Lý thuyết hoạt động của Aleksei N. Leontiev mở rộng và làm phong phú thêm các khái niệm do Lev Vygotsky đề xuất. Mô hình hoạt động của Leontiev tập trung vào cách con người thực hiện các hoạt động có mục tiêu và ý nghĩa trong cuộc sống hàng ngày.
Mô hình này cung cấp cái nhìn sâu sắc về cấu trúc và động lực của hoạt động con người, từ đó giúp hiểu rõ hơn về sự phát triển tâm lý và xã hội.
Lý thuyết của Leontiev là một đóng góp quan trọng trong Tâm lý học và nhiều lĩnh vực khác. Lý thuyết này đã cung cấp một khung lý thuyết mạnh mẽ để hiểu và phân tích các hoạt động của con người trong bối cảnh xã hội và văn hóa.
Mặc dù gặp phải một số phê bình, nhưng lý thuyết này vẫn có giá trị lớn trong việc hiểu rõ hơn về sự phát triển tâm lý và nhận thức của con người.
Tài liệu tham khảo
Cole, M. (1996). Cultural Psychology: A Once and Future Discipline. Harvard University Press.
Cole, M., & Engeström, Y. (1993). A cultural-historical approach to distributed cognition. Distributed Cognitions: Psychological and Educational Considerations, 1-46.
Engeström, Y. (1987). Learning by Expanding: An Activity-Theoretical Approach to Developmental Research. Helsinki: Orienta-Konsultit.
Kaptelinin, V., & Nardi, B. A. (2006). Acting with Technology: Activity Theory and Interaction Design. MIT Press.
Leontiev, A. A. (2005). The Life and Creative Path of A.N. Leontiev (N. Favorov, Trans.). Journal of Russian & East European Psychology, 43(3), 8–69.
Leontiev, A. N. (1975). The Development of Mind. Progress Publishers.
Leontiev, A. N. (1977). Activity and Consciousness. In Philosophy in the USSR: Problems of Dialectical Materialism. Progress Publishers.
Leontiev, A. N. (1978). Activity, Consciousness, and Personality. Prentice-Hall.
Leontiev, A. N. (1981). Problems of the Development of the Mind. Progress Publishers.
Leontiev, A. N. (1981). The Problem of Activity in Psychology. Soviet Psychology, 20(3), 13-35.
Leontiev, A. N. (2009). The Development of Mind. Cambridge University Press.
Leontiev, A. N. (2009). The Psychological Theory of Activity. Cambridge University Press.
Lompscher, J. (1999). Motivation and activity. European Journal of Psychology of Education, 14(1), 11-22.
Valsiner, J. (1997). Culture and the Development of Children’s Action: A Cultural-Historical Theory of Development. John Wiley & Sons.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.
Wertsch, J. V. (1985). Vygotsky and the Social Formation of Mind. Harvard University Press.
