Logotherapy trong bối cảnh lao động hiện đại – nơi công sở thường được nhìn nhận như không gian của hiệu suất, mục tiêu, và trách nhiệm.
Tuy nhiên, cùng với những đòi hỏi về năng lực và kết quả, ngày càng nhiều người lao động bộc lộ cảm giác mất kết nối với công việc và chính bản thân họ trong quá trình lao động. Không ít người chia sẻ rằng họ “làm để sống”, nhưng không “sống trong khi làm”.
Trước tình trạng đó, việc đặt lại câu hỏi “ý nghĩa của việc lao động là gì?” trở nên cần thiết. Liệu người đi làm có thể tìm thấy ý nghĩa sống – không phải trong những thành tựu tương lai xa – mà ngay trong các hoạt động công sở diễn ra hằng ngày?
Cuộc khủng hoảng âm thầm nơi công sở
Trong xã hội hiện đại, nơi mà guồng quay của công việc dường như không bao giờ ngừng, và áp lực về hiệu suất cùng tốc độ đổi mới liên tục là những yếu tố chi phối mạnh mẽ mọi hoạt động của tổ chức, một vấn đề sức khỏe tâm thần nghiêm trọng nhưng thường bị xem nhẹ đang ngày càng trở nên phổ biến: đó là burnout, hay còn gọi là hội chứng kiệt sức nghề nghiệp.
Đây không chỉ là sự mệt mỏi về thể chất sau những giờ làm việc căng thẳng; nó là một trạng thái sâu sắc hơn, bao gồm sự cạn kiệt cảm xúc nghiêm trọng, mất động lực làm việc một cách trầm trọng, và một cảm giác vô nghĩa bao trùm trong công việc mà một người từng dành nhiều tâm huyết.
Hệ quả trực tiếp của burnout là sự suy giảm đáng kể hiệu quả công việc và sự hạ thấp nghiêm trọng mức độ hài lòng nghề nghiệp của cá nhân (Cazan, 2023). Nạn nhân của burnout thường cảm thấy mình như một bánh răng vô tri trong một cỗ máy khổng lồ, không còn thấy mục đích hay niềm vui trong những gì mình làm.
Trong bối cảnh phức tạp và cấp bách này, việc chỉ đơn thuần nghỉ ngơi tạm thời hay thay đổi môi trường làm việc sang một công ty khác thường không đủ để giải quyết vấn đề tận gốc. Mặc dù những biện pháp này có thể mang lại sự nhẹ nhõm nhất thời, nhưng chúng hiếm khi chạm tới được nguyên nhân sâu xa của sự cạn kiệt cảm xúc và cảm giác vô nghĩa. Bởi lẽ, vấn đề thường không nằm ở môi trường cụ thể, mà ở chính mối quan hệ giữa cá nhân và ý nghĩa của công việc.
Điều thực sự cần thiết để thoát khỏi vòng luẩn quẩn của burnout là một sự tái kết nối sâu sắc và có ý thức với ý nghĩa công việc. Đây chính là yếu tố trung tâm trong liệu pháp ý nghĩa (logotherapy), một trường phái trị liệu hiện sinh được sáng lập bởi nhà tâm thần học nổi tiếng Viktor Frankl.
Logotherapy không chỉ đơn thuần giúp giảm bớt triệu chứng, mà nó đi thẳng vào cốt lõi của sự tồn tại con người: tìm kiếm mục đích. Frankl đề xuất rằng ý nghĩa sống chính là yếu tố bảo vệ nội tâm bền vững nhất trước mọi nghịch cảnh, bao gồm cả những cuộc khủng hoảng tinh thần do công việc gây ra (Frankl, 1984).
Khi một người tìm thấy ý nghĩa trong công việc của mình, họ sẽ có một nguồn động lực và sức mạnh nội tại giúp họ vượt qua áp lực, đối mặt với thách thức, và duy trì sự kiên cường ngay cả trong những thời điểm khó khăn nhất, biến công việc từ gánh nặng thành hành trình phát triển cá nhân.
“Tất cả những mục tiêu quen thuộc trong cuộc sống đều bị tước đoạt. Điều duy nhất còn lại là “tự do cuối cùng của con người” – khả năng “lựa chọn thái độ của mình trong một hoàn cảnh nhất định”.”
(Viktor Frankl, Man’s Search For Meaning, 1984, tr. 9)
Logotherapy và ý chí hướng tới ý nghĩa
Logotherapy là một trường phái trị liệu độc đáo được xây dựng trên một giả định nền tảng và mang tính cách mạng: động lực cơ bản nhất của con người là nhu cầu tìm kiếm và hiện thực hóa ý nghĩa (meaning). Giả định này đã tạo nên sự khác biệt rõ rệt so với các trường phái tâm lý học lớn khác cùng thời.
Khác với phân tâm học của Sigmund Freud, vốn đặt trọng tâm vào bản năng tìm kiếm khoái cảm (pleasure) như động lực chi phối, hay Tâm lý học cá nhân của Alfred Adler, người nhấn mạnh ý chí quyền lực (will to power), Viktor Frankl (1969) đã đề xuất một động lực khác.
Ông gọi đó là “ý chí hướng tới ý nghĩa” (will to meaning) – một khuynh hướng tồn tại mang tính bản thể (ontological), tức là một phần cốt lõi của bản chất con người, đóng vai trò định hướng sâu sắc trong mọi hành vi và cảm xúc của chúng ta.
Trong môi trường công sở hiện đại, khi mà ý nghĩa công việc không còn được xác lập rõ ràng – có thể do áp lực cơ học quá lớn khiến công việc trở nên máy móc, sự thiếu vắng phản hồi tích cực từ cấp trên hay đồng nghiệp, hoặc đơn giản là một môi trường làm việc độc hại – cá nhân dễ dàng rơi vào trạng thái mất kết nối với động lực nội tại của chính mình.
Frankl mô tả tình trạng này là “khoảng trống hiện sinh” (existential vacuum) (Graber, 2004) – một cảm giác trống rỗng, vô vị, và mất phương hướng trong cuộc sống. Ông cho rằng đây là một trong những nền tảng chính dẫn đến sự hình thành của hội chứng kiệt sức nghề nghiệp (burnout) trong thời đại chúng ta. Khi không tìm thấy lý do để làm việc, năng lượng và tinh thần của con người sẽ cạn kiệt.
Con người có thể gặp phải sự ngăn trở trong việc tìm kiếm ý nghĩa, và trong những trường hợp như vậy, liệu pháp ý nghĩa gọi đó là “sự thất vọng hiện sinh” (existential frustration). Thuật ngữ “hiện sinh” (existential) có thể được hiểu theo ba cách:
(1) bản thân sự tồn tại – tức cách hiện diện mang tính người;
(2) ý nghĩa của sự tồn tại; và
(3) khát vọng tìm kiếm ý nghĩa cụ thể trong sự tồn tại cá nhân – hay chính là ý chí hướng tới ý nghĩa (will to meaning).
(Viktor Frankl, Man’s Search For Meaning, 1984, tr. 106)
Logotherapy cho rằng ngay cả trong hoàn cảnh khó khăn, con người vẫn có quyền tự do lựa chọn thái độ sống, và chính việc tìm lại ý nghĩa trong công việc là cách để vượt qua sự kiệt quệ tâm lý (Frankl, 1984).
Ý nghĩa công việc như yếu tố bảo vệ tâm lý
Trong bối cảnh áp lực công việc ngày càng gia tăng, việc tìm kiếm và nuôi dưỡng ý nghĩa trong công việc không chỉ là một mục tiêu lý tưởng mà còn là một yếu tố then chốt giúp bảo vệ sức khỏe tâm lý của người lao động. Theo liệu pháp ý nghĩa (Logotherapy) của Viktor Frankl, một người có thể khám phá và khẳng định ý nghĩa trong công việc của mình thông qua ba giá trị cốt lõi, hoạt động như những trụ cột nâng đỡ tinh thần (Devoe, 2012; Graber, 2004):
Giá trị sáng tạo (creative values): Đây là con đường mà ý nghĩa được hiện thực hóa thông qua hành động chủ động tạo ra sản phẩm, phát triển giải pháp, hoặc đưa ra những đóng góp hữu ích cho tổ chức hay xã hội. Dù đó là việc phát triển một sản phẩm đột phá, xây dựng một chiến lược hiệu quả, hay đơn giản là hoàn thành một nhiệm vụ nhỏ với sự tận tâm và sáng tạo, mỗi hành động tạo ra giá trị đều giúp cá nhân cảm nhận được mục đích và tầm quan trọng của sự cống hiến của mình.
Giá trị trải nghiệm (experiential values): Ý nghĩa không chỉ đến từ những gì chúng ta tạo ra, mà còn từ những gì chúng ta cảm nhận và thụ hưởng trong quá trình làm việc. Điều này bao gồm những trải nghiệm cảm xúc tích cực như niềm vui khi đạt được mục tiêu, sự hài lòng khi hoàn thành tốt một nhiệm vụ.
Nó cũng thể hiện qua sự kết nối nhân văn với đồng nghiệp, khách hàng, hay đối tác – những cuộc trò chuyện chân thành, sự hỗ trợ lẫn nhau, hay cảm giác mình là một phần không thể thiếu của một tập thể vững mạnh. Việc được ghi nhận, đánh giá cao cũng góp phần nuôi dưỡng giá trị trải nghiệm này.
Giá trị thái độ (attitudinal values): Đây là khía cạnh mạnh mẽ nhất và mang tính hiện sinh sâu sắc. Ngay cả khi đối mặt với những khó khăn không thể tránh khỏi, những mâu thuẫn dai dẳng, hay những giới hạn nghề nghiệp nằm ngoài tầm kiểm soát, cá nhân vẫn hoàn toàn có thể tìm thấy ý nghĩa thông qua cách họ lựa chọn thái độ để ứng xử.
Việc giữ vững tinh thần trách nhiệm, lòng chính trực, sự kiên nhẫn, hay lòng trắc ẩn trong nghịch cảnh chính là minh chứng cho tự do nội tại của con người và tạo ra ý nghĩa từ chính những thử thách.
Khi những giá trị này được nuôi dưỡng và củng cố một cách thường xuyên trong môi trường làm việc, ý nghĩa công việc sẽ trở thành một lớp đệm tinh thần vững chắc. Lớp đệm này giúp giảm thiểu đáng kể tác động tiêu cực từ stress, áp lực, và những yếu tố gây kiệt quệ tâm lý. Nó còn giúp duy trì và nâng cao năng lực ứng phó tâm lý (resilience) của mỗi cá nhân, giúp họ kiên cường hơn trước những thử thách.
Trái lại, khi một hoặc nhiều trong số những giá trị này bị suy yếu hoặc hoàn toàn vắng bóng, cảm giác trống rỗng hiện sinh sẽ hình thành, và hội chứng kiệt sức nghề nghiệp (burnout) có xu hướng khởi phát nhanh chóng và kéo dài, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến cả sức khỏe tinh thần và hiệu suất công việc (Frankl, 1984; Cazan, 2023).
Cũng như cuộc sống vẫn mang ý nghĩa tiềm tàng trong bất kỳ hoàn cảnh nào, kể cả những hoàn cảnh bi thảm nhất, giá trị của mỗi người cũng luôn ở lại với họ, và điều này là do giá trị đó được xây dựng dựa trên những giá trị mà họ đã hiện thực hóa trong quá khứ, chứ không phụ thuộc vào sự hữu ích mà họ có thể có hoặc không duy trì được ở hiện tại.
(Viktor Frankl, Man’s Search For Meaning, 1984, tr. 152)
Các bước tiếp cận từ logotherapy để giữ lửa nghề nghiệp: Đề xuất từ PSYEZ MEDIA
Logotherapy, như chúng ta đã thảo luận, không chỉ là một hệ thống triết học sâu sắc mà còn là một phương pháp can thiệp thực tế với những công cụ cụ thể, giúp cá nhân tìm lại ý nghĩa trong cuộc sống. Trong bối cảnh nghề nghiệp hiện đại, nơi hội chứng kiệt sức (burnout) đang trở thành một thách thức lớn, người lao động có thể vận dụng ba nguyên tắc cốt lõi sau đây của logotherapy để tái thiết lập ý nghĩa công việc và giữ vững ngọn lửa đam mê nghề nghiệp
Đối Thoại Hiện Sinh (Existential Reflection)
Đây là bước đầu tiên và quan trọng nhất, đòi hỏi sự tự vấn một cách sâu sắc và thường xuyên. Thay vì chỉ bị cuốn vào guồng quay của nhiệm vụ và deadline, người lao động cần dành thời gian để đặt lại những câu hỏi mang tính gốc rễ về bản chất công việc và mối liên hệ của nó với giá trị cá nhân của họ. Những câu hỏi này giúp chúng ta vượt lên trên các hoạt động bề mặt để chạm tới những động lực sâu xa nhất:
“Tôi đang phục vụ ai hoặc điều gì thông qua công việc này?” Câu hỏi này giúp chuyển hướng sự chú ý từ bản thân sang tác động mà công việc mang lại cho người khác – khách hàng, đồng nghiệp, cộng đồng, hay thậm chí là một mục tiêu lớn lao hơn.
“Giá trị cốt lõi nào của bản thân tôi đã khiến tôi từng lựa chọn nghề này, và liệu chúng có còn được thể hiện hôm nay không?” Việc này giúp tái kết nối với lý do ban đầu bạn chọn con đường sự nghiệp, khám phá lại những đam mê và nguyên tắc đã dẫn lối.
“Điều gì trong công việc hàng ngày khiến tôi thực sự cảm thấy tự hào?” Tập trung vào những thành tựu, dù nhỏ bé, hay những khoảnh khắc bạn cảm thấy mình đã làm được điều gì đó có ý nghĩa, góp phần củng cố cảm giác hài lòng và giá trị bản thân.
Quá trình đánh giá lại mục tiêu nghề nghiệp dưới góc nhìn hiện sinh này (Frankl, 1969) giúp cá nhân tái kết nối mạnh mẽ với động lực nội tại, biến công việc từ một nghĩa vụ thành một hành trình có ý thức.
Kỹ Thuật Phản Xạ Ngược (Dereflection)
Phản xạ ngược là một kỹ thuật trị liệu đặc trưng của logotherapy, khuyến khích chúng ta chuyển hướng sự chú ý ra khỏi sự tiêu cực của bản thân (như cảm giác mệt mỏi, chán nản, hay áp lực) và hướng đến người thụ hưởng công việc – khách hàng, đồng nghiệp, hoặc cộng đồng mà chúng ta đang phục vụ (Devoe, 2012).
Ví dụ cụ thể: Thay vì chìm đắm trong suy nghĩ “Tôi quá mệt mỏi với công việc này” hoặc “Công việc này thật vô nghĩa”, hãy chủ động chuyển hướng câu hỏi thành “Ai đang nhận được lợi ích từ những nỗ lực của tôi hôm nay?” hoặc “Tôi có thể làm gì để đóng góp tốt hơn cho đồng nghiệp/khách hàng của mình?”
Bằng cách dịch chuyển trọng tâm từ “cái tôi” sang “cái khác” và mục tiêu lớn hơn, kỹ thuật này giúp giảm bớt sự tự ám thị tiêu cực, mở ra không gian cho sự cảm thông, trách nhiệm, và tìm thấy ý nghĩa trong việc cống hiến.
Tái cấu trúc trải nghiệm nghề nghiệp qua ba giá trị
Như đã đề cập, Logotherapy nhấn mạnh ba con đường tìm kiếm ý nghĩa: giá trị sáng tạo, giá trị trải nghiệm, và giá trị thái độ. Để nuôi dưỡng chúng trong công việc, người đi làm có thể chủ động:
Viết nhật ký ý nghĩa: Hằng ngày hoặc cuối mỗi tuần, hãy ghi lại những khoảnh khắc mà bạn cảm thấy công việc mình có ý nghĩa, dù là nhỏ bé. Có thể là một ý tưởng bạn đã đưa ra, một lời khen từ khách hàng, một buổi trò chuyện ý nghĩa với đồng nghiệp, hay cách bạn kiên cường vượt qua một thử thách khó khăn. Việc này giúp bạn nhận diện và trân trọng những giá trị mà mình đã tạo ra hoặc trải nghiệm.
Tự thiết kế lại cách làm việc: Trong giới hạn cho phép, hãy tìm cách tăng cường tính kết nối (ví dụ: dành thời gian giao tiếp chân thành hơn với đồng nghiệp), tăng tính sáng tạo (ví dụ: tìm cách mới để giải quyết vấn đề, đề xuất ý tưởng cải tiến), và duy trì thái độ tích cực (ví dụ: nhìn nhận thách thức như cơ hội học hỏi, giữ tinh thần trách nhiệm ngay cả khi gặp khó khăn).
Nhận diện và phản ánh liên tục: Thường xuyên suy ngẫm về cách ba loại giá trị này đang hiện diện trong công việc của mình. Việc nhận diện và phản ánh liên tục những giá trị này không chỉ giúp nâng cao khả năng phục hồi tâm lý mà còn biến công việc trở thành một hành trình có ý nghĩa sâu sắc hơn.
Áp dụng những bước tiếp cận này không chỉ giúp người lao động chống lại burnout mà còn kiến tạo một sự nghiệp bền vững, nơi công việc thực sự là một phần quan trọng của một cuộc sống có ý nghĩa.
Gửi độc giả của PSYEZ MEDIA, bạn nghĩ sao về những gợi ý này?
Xem thêm: Liệu pháp Logo của Viktor Frankl
Ý nghĩa như ngọn lửa bền vững trong hành trình nghề nghiệp
Burnout không đơn thuần là một trạng thái tiêu cực, mà là tín hiệu cho thấy ý nghĩa trong công việc đang bị đứt gãy. Việc nghỉ ngơi có thể phục hồi thể chất tạm thời, nhưng để phục hồi tinh thần, người lao động cần tái cấu trúc mối quan hệ của họ với công việc thông qua lăng kính ý nghĩa.
Logotherapy, bằng việc khẳng định tự do tinh thần và giá trị nội tại của con người trong mọi hoàn cảnh, mang lại một cách tiếp cận toàn diện – không chỉ để “chịu đựng” burnout, mà để vượt qua nó bằng ý chí sống có mục đích.
“Người có một lý do để sống có thể chịu đựng được hầu hết mọi hoàn cảnh sống.”
(Viktor Frankl, Man’s Search For Meaning, 1984, tr. 9)
Tài liệu tham khảo
Cazan, A.-M. (2023). Psychological safety at workplace during changing times: Trends and research implications. Psihologia Resurselor Umane, 21(2), 85–88. https://doi.org/10.24837/pru.v21i2.550
Devoe, D. (2012). Viktor Frankl’s logotherapy: The search for purpose and meaning. Inquiries Journal, 4(07).
Frankl, V. E. (1969). The Will to Meaning: Foundations and Applications of Logotherapy. New York: Meridian.
Frankl, V. E. (1984). Man’s Search for Meaning. Boston: Beacon Press.
Graber, A. V. (2004). Viktor Frankl’s Logotherapy: Meaning-Centered Counseling. Wyndham Hall Press.
