Khái niệm “siêu việt” từ lâu vẫn bị xem như một đối cực với “nội tại”, tồn tại trong những tranh luận triết học tưởng chừng khô khan, trừu tượng.
Nhưng liệu đây chỉ là hai phạm trù lý thuyết? Hay chính là hai phẩm tính nền tảng cấu thành thực tại nhân linh – vừa đối kháng, vừa bổ sung cho nhau?
Đó là câu hỏi mở đầu cho tọa đàm học thuật “Luận bàn về chiều kích siêu việt”, diễn ra vào ngày 9/7 và 30/7 tại Doxa Cafe (TP.HCM), do Doxa Day tổ chức, với sự tham gia của Cha Phaolô Đậu Văn Hồng, Tiến sĩ Triết học.
Trong thời đại mà các giá trị tinh thần dần bị che lấp bởi đời sống thực dụng, khái niệm “siêu việt” – vốn gắn liền với những câu hỏi căn cốt về ý nghĩa tồn tại – đang bị lãng quên và loại trừ khỏi diễn ngôn xã hội. “Nội tại” và “Siêu việt”, vì thế, không chỉ là khái niệm triết học, mà còn là hai chiều kích sống còn để con người nhận diện chính mình.
Buổi tọa đàm đặt ra những vấn đề chính:
- Chúng ta đã thực sự hiểu rõ “nội tại” và “siêu việt”?
- Chúng đối lập để loại trừ, hay nghịch lý làm trọn vẹn nhau?
- Khi xã hội hiện đại vùi lấp chiều kích siêu việt, con người có đang tự đánh mất chính mình?
Bởi nếu siêu việt không phải là một cõi xa vời, mà chính là chiều sâu thẳm trong kinh nghiệm sống động của con người, thì sự lãng quên hay khước từ nó sẽ khiến con người rơi vào khủng hoảng ý nghĩa, mất phương hướng giữa vòng xoáy của thời đại.
Chính vì vậy, buổi tọa đàm này là một nỗ lực để tái khám phá và khôi phục lại giá trị ấy – không chỉ trong các luận thuyết triết học, mà ngay trong từng hơi thở của đời sống thường nhật.
Đôi nét về diễn giả chính:
Cha Phaolô Đậu Văn Hồng là tiến sĩ Triết học, hiện giảng dạy tại Học viện Thánh Giuse – Dòng Tên Việt Nam, với hơn 10 năm kinh nghiệm chuyên sâu trong các bộ môn: Triết học Trung Cổ, Hữu thể luận và Triết học Khải Nghĩa.
Bàn luận về mối tương quan giữa siêu việt và nội tại
Điều gì sẽ xảy ra nếu con người chỉ chăm chăm nhìn vào giới hạn của chính mình mà quên mất khát vọng vượt thoát? Ngược lại, liệu sự theo đuổi tuyệt đối hóa cái “siêu việt” có thể khiến ta rơi vào chính những vòng lặp của bản ngã?
Câu hỏi ấy không chỉ là mối bận tâm của các triết gia xuyên suốt lịch sử, mà còn là trọng tâm trong bài chia sẻ đầy chiều sâu của Cha Hồng về mối tương quan giữa siêu việt (transcendence) và nội tại (immanence) – hai phạm trù tưởng chừng đối lập, nhưng thực chất lại là hai mặt không thể tách rời của hành trình nhận thức con người.
Siêu việt và nội tại: Hai chiều kích bổ sung và đối lập
Theo Cha Hồng, khi bàn về mối quan hệ giữa siêu việt và nội tại, đây không phải là hai thực thể tách biệt, mà là hai chiều kích luôn song hành, đối kháng nhưng bổ sung cho nhau trong hành trình nhận thức con người.
“Siêu việt” – với ý nghĩa vượt lên, vươn ra ngoài – chỉ thực sự có thể được đặt vấn đề khi được soi chiếu từ nền tảng “nội tại”, tức giới hạn, khuôn khổ vốn có của mỗi cá thể. Cha Hồng nhấn mạnh rằng: nếu con người chỉ sống khép kín trong nội tại, ta sẽ rơi vào trạng thái đóng khung nhận thức. Ngược lại, nếu theo đuổi siêu việt một cách cực đoan, siêu việt sẽ tự đánh mất ý nghĩa ban đầu của nó, bởi nó chỉ tồn tại trong sự đối chiếu với nội tại.
Điểm mấu chốt, theo Cha Hồng, là siêu việt không phải là một “điểm đến”, mà là một chiều kích năng động – luôn vận động trong mối căng thẳng với nội tại. Cha dẫn ví dụ về sắc dân “Việt” như một hình ảnh minh họa: nội tại là danh xưng, là cội nguồn; nhưng chính từ định danh ấy, đã nảy sinh khát vọng vượt thoát – một hành động siêu việt.
Cha Hồng kết luận: trong tư duy triết học, mọi sự tuyệt đối hóa đều là sai lầm. Siêu việt và nội tại không thể tồn tại độc lập. Càng không thể nhận thức được một bên nếu thiếu sự đối chiếu với bên còn lại. Chính sự giằng co, căng thẳng giữa hai chiều kích ấy mới mở ra cánh cửa nhận thức sâu sắc về con người và thế giới.
Michel Henry, Martine Heidegger và hành trình đi tìm nội tại – siêu việt
Dẫn dắt người nghe vào hành trình triết học cá nhân, Cha Hồng kể lại quãng thời gian học hiện tượng học của Michel Henry – triết gia quê ở Hải Phòng đã nhấn mạnh tính “tự cảm tác” (auto-affection) của sự sống.
Henry cho rằng mọi ý nghĩa phải xuất phát từ nội tại tính sống động. Ví dụ dễ nhận thấy, chính là “Ngôn ngữ phải là ngôn ngữ của sự sống, và nếu lời nói không được chưng cất từ chất sống nội tại ấy, nó sẽ trở thành thứ ngôn ngữ vô hồn” Cha Hồng dẫn lời Henry.
Đối lập với Henry, Martin Heidegger lại nhìn thấy con người (Dasein) trong trạng thái “bị ném ra thế giới” (Geworfenheit), luôn sống trong sự phóng chiếu về phía tương lai – một hành vi siêu việt không thể tách rời khỏi gốc rễ nội tại. Cha Hồng gọi đây là “tình trạng đung đưa” của Dasein giữa ràng buộc cội nguồn và khát vọng vượt thoát.
“Henry đẩy nội tại tính tới cực đoan, Heidegger đẩy siêu việt tính lên đỉnh điểm, nhưng rốt cuộc, cả hai đều đang lý giải cho một câu hỏi chung: Con người hiện hữu thế nào giữa hai chiều kích ấy?” Cha Hồng đúc kết lại.
Descartes, Husserl và hành trình trở về nội tại để tìm thấy siêu việt
Cha Hồng tiếp tục nối dài mạch vấn đề qua việc khảo sát Descartes và Husserl – hai triết gia cùng truy tìm nền tảng tuyệt đối cho nhận thức.
Descartes, sau khi hoài nghi mọi thứ, giữ lại Cogito (cái tôi tư duy) nhưng vẫn cần tới Thượng đế – một nguyên lý siêu việt – để bảo chứng cho sự tồn tại của cái tôi ấy. Theo Cha Hồng, Descartes không tuyệt đối hóa chủ thể tính, mà ông luôn cần đến siêu việt như điểm tựa cho tư duy.
Với Husserl, sự siêu việt lại được tìm thấy ngay trong nội tại ý thức, thông qua phương pháp “giảm trừ hiện tượng học” (epoché). Khi mô tả về thời gian, Husserl chỉ ra rằng hiện tại sống động không phải là một điểm tĩnh, mà là sự liên tục giữa lưu giữ (retention) và hướng tới (protention). Chính dòng chảy này khiến cho nội tại luôn mở ra khả năng siêu việt.
“Husserl giúp ta hiểu rằng cái siêu việt luôn nảy sinh từ trong nội tại, và sự hiểu biết về nội tại cũng chỉ trọn vẹn khi soi rọi từ chiều kích siêu việt” Cha Hồng chia sẻ.
Con người giữa hai cực vô hạn: Nội tại và Siêu việt
Cha Hồng dẫn lời Blaise Pascal để khép lại luận điểm: “Con người bị kẹp giữa hai vô hạn: vô hạn lớn lao của vũ trụ và vô hạn bé nhỏ của hư vô.” Chính trong khoảng cách mong manh ấy, con người vừa vươn lên (siêu việt) vừa phải chấp nhận sự hữu hạn (nội tại).
Ngoài ra, Cha Hồng lòng thêm triết gia Nietzsche khi đề xướng “siêu nhân” đã đẩy con người về cực đoan siêu việt, chối bỏ mọi giới hạn, phủ nhận Thượng đế. Bên cạnh đó, Sartre cũng theo lối ấy với tuyên ngôn con người là tự do tuyệt đối. Nhưng Cha Hồng nhấn mạnh, “khi con người đòi làm thiên thần, họ có nguy cơ đánh mất nhân tính và rơi vào bản năng thú vật.”
Con đường triết học, theo Cha Hồng, không nằm ở sự cực đoan hóa một chiều kích, mà ở sự chấp nhận căng thẳng, giằng co giữa cả hai. “Nội tại là nền tảng, siêu việt là khát vọng. Một bên là đất, một bên là trời. Cả hai không loại trừ nhau, mà làm nên một hành trình duy nhất: hành trình làm người” Cha Hồng chia sẻ.
Trước khi đóng lại vấn đề, Cha Hồng mở rộng thêm người nghe về lời nói của F.W.J. Schelling, cho rằng lý trí chỉ có thể vươn tới giới hạn “thể âm” (negativity), và cần một trực giác về đấng siêu việt (absolute) để chạm vào sự tự do tuyệt đối.
Thế nhưng, đấng siêu việt ấy không thể bị quy giản vào bất kỳ một định nghĩa hay hệ thống khái niệm nào. Như Cha Hồng chia sẻ, “Thiên Chúa mà con người cố nắm bắt sẽ luôn là một Thiên Chúa biến dị”.
Vì vậy, mối tương quan giữa nội tại và siêu việt không phải là phép toán để tìm ra một kết quả, mà là một cuộc gặp gỡ mở – nơi con người, trong giới hạn hữu hạn của mình, vươn lên để chạm tới những chiều kích siêu việt vượt ngoài khả năng chiếm hữu.
Nối tiếp câu chuyện siêu việt trong đời sống hiện đại
Khi thế giới ngày càng vận hành theo những con số, chỉ số hiệu quả và tốc độ, liệu chiều kích siêu việt – một khát vọng nền tảng của con người – có đang bị lãng quên? Và nếu vậy, con đường nào để con người thời đại số có thể khôi phục lại mối liên hệ thiêng liêng với chính hữu thể của mình?
Đó là những câu hỏi mà Cha Hồng đã đặt ra, khi tiếp tục cuộc thảo luận về siêu việt như một kinh nghiệm được ban tặng, từ nền tảng tư tưởng Heidegger đến bộ môn Emanative đang dần hình thành trong triết học đương đại.
Siêu việt là một kinh nghiệm được ban tặng
Cha Hồng nhấn mạnh rằng siêu việt không thể được tiếp cận qua nỗ lực ý chí đơn thuần, mà là một “chiều kích được ban tặng” ngay từ khi con người bắt đầu hiện hữu. Dẫn lại khái niệm “Sự lĩnh hội hữu thể luật” (Ontological Comprehension) của Heidegger, Cha giải thích: “Con người, khi được cho hiện hữu (be-given existence), đồng thời cũng được ban tặng một chiều kích mở ra, một khả năng để vượt khỏi chính mình.”
Với Heidegger, con người không tồn tại như một khối độc lập, mà là một Dasein – một hữu thể đang hiện hữu và luôn được mời gọi kết nối với thế giới. Từ đó, sự hiểu biết về thế giới không đến từ ý chí áp đặt, mà từ một trạng thái “được ban tặng”, được thâu nhận. Công việc của triết gia, do đó, là “minh giải” chứ không phải “kiến tạo”.
Cha Hồng chia sẻ: “Mình hiểu rồi, mình giải thích; mình giải thích rồi thì mình hiểu hơn.” Triết học, theo nghĩa này, không bắt đầu từ tư duy chủ thể, mà khởi đi từ sự thâu nhận và khai mở chiều sâu sensibility – khả năng cảm nhận tinh tế.
Ngoài ra, từ Heidegger, Cha Hồng dẫn dắt sang bộ môn Emanative, một trường phái triết học đang dần hình thành từ nền tảng tư tưởng rằng: ý nghĩa không do con người tạo ra, mà là một sự “phát xuất” (emanation), một quà tặng được trao ban từ chính dòng sống. Một người bạn của Cha tại Học viện Công giáo Paris từng nói: “Trước khi con người có ý thức, con người đã thâu nhận được thực tại. Và sự thâu nhận đó bắt nguồn từ giác quan.”
Điểm mấu chốt nằm ở khái niệm “sensibility” – không phải là cảm giác sinh học hay tư duy duy lý, mà là một năng lực cảm nhận sâu sắc, một trí tuệ cảm xúc mà con người mang trong mình từ trước khi biết suy nghĩ. Cha Hồng nhấn mạnh: “Càng mài dũa sensibility, con người càng mở ra với chiều kích siêu việt.”
Khi khoa học kỹ thuật vùi lấp cửa ngõ siêu việt
Cha Hồng tiếp tục với một câu hỏi day dứt: “Liệu trong bối cảnh xã hội hiện nay, con người còn cơ may nào để khôi phục chiều kích siêu việt?” Theo Cha, sự phát triển của công nghệ tuy mang lại những tiện ích vật chất, nhưng đồng thời cũng làm mai một khả năng cảm nhận tinh tế (sensibility) của con người.
“Ngày nay, những rung động sâu sắc – nền tảng của sensibility – đang dần biến mất. Thay vì tìm kiếm chiều sâu, ta lao vào những kích thích mạnh, những trải nghiệm bề nổi như Disneyland để bù đắp cho sự trống rỗng nội tại” Cha Hồng nhận định.
Nguy hiểm hơn, tốc độ và nhịp đua thành tích của xã hội hiện đại đã khiến con người đánh mất khả năng lắng nghe chính mình. Cha nhấn mạnh: “Tốc độ, sự đua chen, cảm giác mạnh… chính là những đà cuốn khiến con người ngày càng xa rời chiều kích siêu việt.”
Làm thế nào để khôi phục chiều kích siêu việt?
“Chậm lại” để lắng nghe âm sống của thế giới
Vậy, làm thế nào để khôi phục lại chiều kích siêu việt? Câu trả lời, theo Cha Hồng, bắt đầu từ một điều tưởng chừng đơn giản: “Học cách chậm lại.” Nhưng sự chậm lại ấy không chỉ là giảm tốc độ sinh hoạt, mà là một thái độ sống – biết dành không gian cho sự lắng đọng và cảm nhận.
Chính trong không gian ấy, sensibility mới có cơ hội được phục hồi, và từ đó, con người mới thực sự mở ra với chiều kích siêu việt – không phải như một khái niệm trừu tượng, mà như một kinh nghiệm sống động.
Cứu vớt siêu việt phải bắt đầu từ thi ca
Để tiếp tục phần câu trả lời, Cha Hồng mượn lại bài trích dẫn của Heidegger vào năm 1951.
Với Heidegger, con người cư ngụ trên thế giới này bằng một cách thế thi ca (dwelling poetically) – tức là, qua ngôn ngữ, con người không chỉ giao tiếp, mà còn thấu hiểu và kết nối với hữu thể. Heidegger khẳng định: “Ngôn ngữ thi ca không phải là những vần điệu trau chuốt, mà là cách con người đáp lại lời gọi của thế giới.”
Nhưng trong xã hội hiện đại, thi ca đã dần bị đánh mất. Các tác phẩm văn học trở thành sản phẩm tiêu thụ, ngôn ngữ bị đối vật hóa, và hệ quả là con người đánh mất âm vang chung – “âm sống” (Lebensklang) – vốn là bản chất của thi ca.
Và Heidegger đã cảnh báo, nếu con người đánh mất mối liên hệ thi ca với thiên nhiên, đó là dấu hiệu cho thấy chúng ta đang đánh mất mối liên hệ với chính hữu thể. Qua đó, “muốn cứu vớt chiều kích siêu việt, trước hết phải cứu vớt lại chiều kích thi ca.” Cha Hồng dẫn lời Heidegger.
Đồng thời, Cha Hồng cũng lưu ý: sự cứu vớt ấy không phải là ca tụng tài năng hay danh vọng của một cá nhân nào đó, mà là khơi dậy năng lực lắng nghe, thấu cảm, và rung động – những khả năng cốt lõi của sensibility.
Một hành trình trở về với chính mình
Đến gần cuối nội dung, Cha Hồng khẳng định lại: “Chiều kích siêu việt sẽ không hiện ra qua những nỗ lực chinh phục hay chiếm hữu, mà chỉ hé lộ trong sự lắng nghe khiêm nhường, trong một hành trình trở về với chính mình, nơi mà cảm nhận sống động (sensibility) được khơi dậy.”
Siêu việt, vì vậy, không phải là một đích đến xa vời, mà là một mạch sống luôn hiện diện, chỉ chờ được con người đón nhận. Nhưng để đón nhận, trước hết con người phải học cách sống chậm, sống tinh tế, sống thi ca – trong từng hơi thở của đời sống thường nhật.
Tổng kết: Triết học như một hành động siêu việt
Kết thúc buổi tọa đàm, Cha Hồng nhấn mạnh: Triết học không chỉ nói về siêu việt, mà chính là một hành động siêu việt – một động tác vươn ra khỏi giới hạn bản thân, khỏi khuôn khổ hiện tại. Nếu con người không có chiều kích siêu việt, triết học cũng không thể tồn tại.
Tuy nhiên, Cha Hồng cũng lưu ý, khi nói về Đấng Siêu việt tuyệt đối, triết học buộc phải dừng lại ở ngưỡng giả định và trực giác, chứ không thể nắm bắt trọn vẹn bằng khái niệm hay lý luận.
Từ đó, Cha Hồng khẳng định: Triết gia, hay người hành triết, phải luôn ý thức rằng triết học là sống thực, chứ không chỉ là tư duy suông. Sự siêu việt thực sự không đến từ ngôn từ, mà từ những hành động sống động, từ việc con người không ngừng vượt lên chính mình trong từng khoảnh khắc sống.
Xem thêm: Tư duy con người từ góc nhìn triết học
Cha dẫn lại Pierre Hadot, nhà sử học triết học, người từng ca ngợi triết học Cổ đại như một “cách sống”. Hadot khuyên: “Hãy chắp cánh cho tâm hồn mỗi ngày, dù chỉ trong một khoảnh khắc ngắn ngủi.” Khoảnh khắc ấy tuy mong manh, nhưng lại là sự thao luyện tinh thần giúp con người vĩnh cửu hóa chính mình qua từng hành động siêu việt hóa.
“Hành động triết học không phải là trốn chạy thực tại, cũng không chỉ là dấn thân vào các phong trào xã hội, mà trước hết là một sự chuẩn bị nội tại, một nỗ lực âm thầm để con người trở nên xứng đáng với sứ mạng cải biến thế giới” Cha Hồng kết luận và đồng thời cũng là thông điệp lớn của buổi tọa đàm.
Pingback: Nói về "tự sát" nghĩ về Schopenhauer - PSYEZ MEDIA