Tư duy sáng tạo có ý thức của Edward De Bono

Tìm hiểu khái niệm tư duy sáng tạo có ý thức của Edward De Bono và cách áp dụng phương pháp sáng tạo đột phá này vào công việc và cuộc sống.

Trong một thế giới liên tục thay đổi, nơi công nghệ, kiến thức và xu hướng phát triển từng ngày, tư duy sáng tạo đã trở thành kỹ năng không thể thiếu đối với bất kỳ ai, dù là học sinh, sinh viên hay những người đang làm việc trong môi trường chuyên nghiệp. Sự cạnh tranh ngày càng khốc liệt đòi hỏi mỗi cá nhân phải biết cách tư duy khác biệt, tìm ra những giải pháp mới mẻ để vượt qua các thử thách trong học tập, công việc và cuộc sống.

Nhiều người vẫn lầm tưởng rằng sáng tạo là một tài năng bẩm sinh, chỉ dành cho những bộ óc thiên tài hoặc những người làm trong lĩnh vực nghệ thuật. Tuy nhiên, thực tế đã chứng minh điều ngược lại: tư duy sáng tạo là kỹ năng hoàn toàn có thể rèn luyện được, nếu bạn có phương pháp đúng đắn và sự kiên trì học hỏi. Sáng tạo không phải lúc nào cũng là sự “bùng nổ cảm hứng” tức thì, mà đôi khi đến từ những bước đi có ý thức, có hệ thống.

Nói đến việc biến sáng tạo thành một kỹ năng có thể học hỏi, không thể không nhắc tới Edward De Bono – nhà tư tưởng nổi tiếng người Malta, người được xem là “cha đẻ” của khái niệm tư duy sáng tạo có ý thức (deliberate creative thinking). Ông đã dành cả đời mình để nghiên cứu và phát triển những phương pháp tư duy giúp con người thoát khỏi lối mòn suy nghĩ, chủ động tạo ra những ý tưởng đột phá. Các công trình của Edward De Bono không chỉ có giá trị trong lý thuyết mà còn được ứng dụng rộng rãi trong giáo dục, kinh doanh và quản lý trên toàn thế giới.

Ở những phần tiếp theo, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu sâu hơn về khái niệm tư duy sáng tạo có ý thức, cũng như những công cụ thực tiễn mà Edward De Bono đã phát triển, giúp mỗi người trong chúng ta có thể rèn luyện khả năng sáng tạo một cách chủ động và hiệu quả.

Edward De Bono là ai? Người đặt nền móng cho tư duy sáng tạo có ý thức

Khi nhắc đến tư duy sáng tạo, nhiều người sẽ nghĩ đến các nghệ sĩ, nhà khoa học hay những bộ óc thiên tài bẩm sinh. Nhưng ít ai biết rằng, người đầu tiên hệ thống hóa việc rèn luyện tư duy sáng tạo một cách có ý thức và khoa học chính là Edward De Bono – một nhà bác học xuất thân từ lĩnh vực y khoa và tâm lý học.

Edward De Bono (1933 – 2021) là tiến sĩ y khoa, nhà tâm lý học, và nhà nghiên cứu tư duy người Malta. Ông từng giảng dạy tại các trường đại học danh tiếng như Oxford, Cambridge, Harvard. Tuy nhiên, di sản lớn nhất mà ông để lại không nằm ở các công trình y khoa, mà chính là việc phát triển các phương pháp giúp con người “học cách tư duy” một cách sáng tạo, có hệ thống.

De Bono nhận ra rằng, hệ thống giáo dục truyền thống chủ yếu rèn luyện cho con người khả năng tư duy logic và phê phán (critical thinking), nhưng lại bỏ quên một kỹ năng quan trọng không kém: tư duy sáng tạo. Ông cho rằng, để giải quyết các vấn đề phức tạp trong thế giới hiện đại, con người không thể chỉ dựa vào lối suy nghĩ tuần tự, logic (mà ông gọi là “tư duy dọc” – vertical thinking), mà cần phải biết tư duy bên lề (lateral thinking) – một phương pháp tiếp cận vấn đề từ những góc nhìn mới mẻ, khác biệt.

Không dừng lại ở lý thuyết, Edward De Bono đã phát triển nhiều công cụ thực tiễn giúp mọi người có thể luyện tập và áp dụng tư duy sáng tạo trong công việc và cuộc sống hàng ngày. Những phương pháp nổi tiếng như Lateral Thinking (Tư duy bên lề) và Six Thinking Hats (6 chiếc mũ tư duy) của ông đã được sử dụng rộng rãi trên toàn thế giới, từ các tập đoàn lớn đến các trường học, giúp hàng triệu người rèn luyện khả năng sáng tạo một cách chủ động và hiệu quả.

Chính nhờ những đóng góp to lớn đó, Edward De Bono được mệnh danh là “cha đẻ của tư duy sáng tạo hiện đại”, người đã thay đổi cách nhìn nhận của thế giới về khả năng sáng tạo của con người. Đối với ông, tư duy sáng tạo không phải là điều mơ hồ, mà là kỹ năng có thể dạy và học được, miễn là chúng ta có phương pháp rèn luyện đúng đắn.

Ở phần tiếp theo, chúng ta sẽ đi sâu vào khái niệm tư duy sáng tạo có ý thức (deliberate creative thinking) mà Edward De Bono đã xây dựng, và lý do vì sao nó trở thành nền tảng cho mọi quá trình đổi mới.

Tư duy sáng tạo có ý thức (Deliberate Creative Thinking) là gì?

Trong suy nghĩ của nhiều người, sáng tạo thường được xem như một “tia chớp cảm hứng” – điều gì đó ngẫu nhiên, không thể kiểm soát và chỉ xuất hiện với những bộ óc thiên tài. Tuy nhiên, Edward De Bono đã chứng minh rằng, tư duy sáng tạo không phải là đặc ân của số ít người may mắn. Ông khẳng định rằng sáng tạo là một kỹ năng có thể học hỏi và rèn luyện một cách có ý thức (deliberate creative thinking).

Sáng tạo ngẫu hứng & Tư duy sáng tạo có ý thức

• Sáng tạo ngẫu hứng (spontaneous creativity): thường xuất hiện bất chợt, không có quá trình rèn luyện cụ thể, phụ thuộc vào cảm xúc, môi trường hoặc thiên bẩm.
• Tư duy sáng tạo có ý thức (deliberate creative thinking): là quá trình chủ động, trong đó con người sử dụng các công cụ, phương pháp để tạo ra ý tưởng mới, vượt qua những lối mòn suy nghĩ quen thuộc.

Edward De Bono cho rằng, chờ đợi “cảm hứng đến” là điều lãng phí. Thay vào đó, mỗi người đều có thể “gây ra sáng tạo” nếu biết cách vận dụng các kỹ thuật tư duy phù hợp. Đây là nền tảng cho khái niệm tư duy sáng tạo có ý thức mà ông đã xây dựng.

Tại sao cần tư duy sáng tạo có ý thức?

Trong bối cảnh xã hội ngày càng phức tạp, những vấn đề mà chúng ta gặp phải hiếm khi có câu trả lời rõ ràng. Nếu chỉ dựa vào lối tư duy logic tuần tự (vertical thinking), con người dễ bị mắc kẹt trong các giả định cũ, khó tìm ra giải pháp đột phá.

Ngược lại, tư duy sáng tạo có ý thức giúp chúng ta:

• Chủ động tìm kiếm những góc nhìn mới.

• Phá vỡ các mô hình tư duy quen thuộc.

• Tạo ra nhiều phương án giải quyết vấn đề hơn.

• Thích ứng tốt với sự thay đổi và đổi mới liên tục.

Tư duy sáng tạo không phải là may rủi

De Bono nhấn mạnh rằng, sáng tạo không phải trò chơi may rủi hay tài năng bẩm sinh. Nó giống như việc học đi xe đạp: ai cũng có thể học được nếu có phương pháp đúng và kiên trì luyện tập. Tư duy sáng tạo có ý thức chính là phương pháp giúp bạn rèn luyện kỹ năng sáng tạo như bất kỳ kỹ năng nào khác.

Cốt lõi của tư duy sáng tạo có ý thức theo Edward De Bono:

• Chủ động tìm kiếm sự khác biệt.

• Sử dụng các công cụ tư duy để mở rộng cách tiếp cận vấn đề.

• Không chấp nhận những lối suy nghĩ mặc định.

• Tư duy sáng tạo là quá trình, không phải khoảnh khắc ngẫu hứng.

Ở phần tiếp theo, chúng ta sẽ tìm hiểu những công cụ rèn luyện tư duy sáng tạo nổi tiếng của Edward De Bono, giúp bạn thực hành sáng tạo một cách cụ thể và hiệu quả.

Các công cụ rèn luyện tư duy sáng tạo của Edward De Bono

Không dừng lại ở lý thuyết, Edward De Bono đã phát triển nhiều công cụ thực tiễn giúp mọi người luyện tập tư duy sáng tạo có ý thức trong công việc và cuộc sống hàng ngày. Trong số đó, nổi bật nhất là hai phương pháp: Tư duy bên lề (Lateral Thinking) và 6 chiếc mũ tư duy (Six Thinking Hats). Đây là những công cụ giúp bạn dễ dàng thoát ra khỏi lối mòn tư duy và mở ra các hướng tiếp cận vấn đề mới mẻ.

Tư duy bên lề (Lateral Thinking)

Khác với tư duy dọc (Vertical Thinking) – lối suy nghĩ tuyến tính, từng bước một theo logic, Tư duy bên lề (Lateral Thinking) khuyến khích con người tiếp cận vấn đề từ những góc nhìn phi truyền thống, tạo ra các ý tưởng đột phá.

Cốt lõi của tư duy bên lề:

• Không chấp nhận các giả định hiển nhiên.

• Cố tình phá vỡ các mô hình tư duy quen thuộc.

• Tìm kiếm những cách tiếp cận bất ngờ, sáng tạo.

Các kỹ thuật Lateral Thinking:

Phương pháp tư duy bên của Edward De Bono đã được ứng dụng thành công trong nhiều lĩnh vực, từ thiết kế sản phẩm, giải quyết vấn đề kinh doanh cho tới giáo dục sáng tạo.

6 chiếc mũ tư duy (Six Thinking Hats)

Một trong những công cụ nổi tiếng nhất của Edward De Bono là mô hình 6 chiếc mũ tư duy, giúp tổ chức quá trình suy nghĩ theo từng góc độ riêng biệt, tránh rối loạn và tranh cãi vô ích.

Ý nghĩa của 6 chiếc mũ:

Lợi ích của phương pháp 6 chiếc mũ tư duy:

• Giúp cá nhân và nhóm suy nghĩ có tổ chức, tránh tranh luận cảm tính.

• Đảm bảo vấn đề được nhìn nhận từ nhiều khía cạnh khác nhau.

• Kích thích tư duy sáng tạo một cách chủ động và khoa học.

• Tạo môi trường trao đổi ý tưởng tích cực, khuyến khích sự khác biệt.

Các tập đoàn lớn trên thế giới như IBM, Siemens, 3M… đều đã áp dụng mô hình 6 chiếc mũ tư duy để nâng cao hiệu quả làm việc nhóm và giải quyết vấn đề sáng tạo.

Lợi ích của tư duy sáng tạo có ý thức trong công việc và cuộc sống

Trong thế giới hiện đại, những ai sở hữu tư duy sáng tạo luôn có lợi thế nổi bật, bất kể họ đang hoạt động trong lĩnh vực nào. Tuy nhiên, việc sáng tạo một cách ngẫu hứng là không đủ. Edward De Bono khẳng định rằng, chỉ khi con người biết rèn luyện tư duy sáng tạo có ý thức, họ mới có thể tạo ra sự đột phá thực sự, vượt qua lối mòn tư duy và thích ứng linh hoạt với sự thay đổi.

Dưới đây là những lợi ích thực tiễn mà tư duy sáng tạo có ý thức mang lại trong học tập, công việc và cuộc sống hàng ngày:

Giải quyết vấn đề hiệu quả và sáng tạo hơn

Trong môi trường học tập hay công việc, các vấn đề phức tạp thường không thể giải quyết chỉ bằng lối tư duy logic thông thường. Việc áp dụng tư duy sáng tạo có ý thức giúp bạn:

• Tìm ra nhiều phương án giải quyết khác nhau thay vì mắc kẹt vào một lối mòn.

• Phá vỡ các giả định hiển nhiên để nhìn nhận vấn đề từ những góc độ mới.

• Tạo ra các giải pháp đột phá mà tư duy truyền thống không thể đạt được.

Thích ứng nhanh với sự thay đổi

Thế giới hiện đại đòi hỏi con người phải liên tục đổi mới và thích nghi. Tư duy sáng tạo có ý thức giúp bạn:

• Linh hoạt điều chỉnh cách tiếp cận khi đối mặt với những thử thách mới.

• Không bị giới hạn bởi những mô hình tư duy cũ, từ đó dễ dàng thích ứng với sự thay đổi.

Nâng cao hiệu suất làm việc nhóm

Các công cụ tư duy của Edward De Bono như 6 chiếc mũ tư duy giúp nhóm làm việc hiệu quả hơn bằng cách:

• Tổ chức quá trình thảo luận một cách có hệ thống, tránh tranh cãi lan man.

• Khuyến khích sự đóng góp ý tưởng từ tất cả thành viên, kể cả những người ít nói.

• Đảm bảo mọi vấn đề được xem xét từ nhiều góc nhìn trước khi đưa ra quyết định.

Phát triển tư duy linh hoạt, tránh lối mòn suy nghĩ

Rèn luyện tư duy sáng tạo có ý thức giúp bạn hình thành thói quen:

• Luôn đặt câu hỏi “Còn cách nào khác không?”

• Không dễ dàng chấp nhận các giải pháp “đã quen thuộc” nếu chúng không còn phù hợp.

• Tự tin đề xuất những ý tưởng khác biệt, dám nghĩ khác, làm khác.

Tạo lợi thế cạnh tranh trong sự nghiệp và cuộc sống

Những người sở hữu tư duy sáng tạo có ý thức thường dễ dàng nổi bật hơn trong học tập, công việc và các mối quan hệ xã hội vì:

• Họ biết cách biến thách thức thành cơ hội.

• Họ liên tục tìm kiếm sự đổi mới và cải tiến.

• Họ là nguồn cảm hứng cho sự thay đổi tích cực.

Tư duy sáng tạo không còn là lựa chọn, mà đã trở thành kỹ năng sống còn trong kỷ nguyên đổi mới. Ở phần tiếp theo, chúng ta sẽ tìm hiểu cách làm thế nào để rèn luyện tư duy sáng tạo theo phương pháp của Edward De Bono, giúp bạn chủ động kiến tạo ý tưởng và nâng cao giá trị bản thân mỗi ngày.

Làm thế nào để rèn luyện tư duy sáng tạo theo Edward De Bono?

Sáng tạo không phải là đặc quyền dành cho số ít người tài năng bẩm sinh. Theo Edward De Bono, bất kỳ ai cũng có thể rèn luyện tư duy sáng tạo nếu biết cách thực hành một cách có ý thức và phương pháp. Vậy, làm thế nào để bạn phát triển khả năng sáng tạo của mình theo tư duy hệ thống mà De Bono đã xây dựng?

Dưới đây là 3 bước thực hành cụ thể, dễ áp dụng hàng ngày:

Thay đổi cách nhìn nhận vấn đề (Break Patterns)

Một trong những nguyên nhân khiến chúng ta khó sáng tạo là vì bị mắc kẹt trong các “lối mòn suy nghĩ” (thinking patterns). Edward De Bono khuyến khích việc thách thức các giả định hiển nhiên, đặt câu hỏi về những điều tưởng chừng “luôn đúng”.

Cách thực hành:

• Khi gặp một vấn đề, hãy tự hỏi: “Có cách nào khác để nhìn nhận vấn đề này không?”

• Tập thói quen viết ra ít nhất 3 góc nhìn khác biệt cho cùng một tình huống.

• Sử dụng kỹ thuật Provocation (PO): Đưa ra một ý tưởng “phi lý” để xem xét các khả năng mới.

Áp dụng các công cụ tư duy sáng tạo mỗi ngày

Không cần phải chờ đến khi gặp vấn đề lớn, bạn hoàn toàn có thể rèn luyện tư duy sáng tạo trong các tình huống hàng ngày bằng cách sử dụng những công cụ mà Edward De Bono đã phát triển.

Gợi ý ứng dụng:

• Six Thinking Hats (6 chiếc mũ tư duy): Khi làm việc nhóm hoặc ra quyết định cá nhân, hãy thử “đội” từng chiếc mũ để nhìn nhận vấn đề từ các góc độ khác nhau: dữ liệu (trắng), cảm xúc (đỏ), rủi ro (đen), cơ hội (vàng), sáng tạo (xanh lá), điều phối (xanh dương).

• Random Entry (Yếu tố ngẫu nhiên): Khi bí ý tưởng, hãy chọn ngẫu nhiên một từ, một hình ảnh hoặc một sự vật, sau đó tìm cách liên kết nó với vấn đề bạn đang đối mặt.

• Challenge (Thách thức): Hãy chủ động “thách thức” những cách làm quen thuộc, tìm ra lý do tại sao mọi người vẫn làm như vậy, và liệu có cách nào khác tốt hơn không.

Tập thói quen “cố ý sáng tạo” mỗi ngày

Sáng tạo không phải là điều xảy ra khi bạn “có thời gian rảnh”, mà cần được rèn luyện như một thói quen chủ động. Edward De Bono gọi đây là “thói quen sáng tạo có ý thức”.

Cách thực hành:

• Dành 10 phút mỗi ngày để nảy sinh ý tưởng mới cho bất kỳ vấn đề nào, dù là nhỏ nhất.

• Khi xem tin tức, đọc sách, hãy luôn đặt câu hỏi: “Liệu có cách tiếp cận nào khác thú vị hơn không?”

• Tham gia vào các hoạt động khuyến khích sự khác biệt như brainstorming, thiết kế ý tưởng, hoặc thử làm điều gì đó bạn chưa từng làm trước đây.

Tài liệu rèn luyện tư duy sáng tạo từ Edward De Bono

Nếu bạn muốn học hỏi trực tiếp từ những phương pháp của Edward De Bono, hãy tham khảo các cuốn sách kinh điển sau:

• Lateral Thinking: Creativity Step by Step

• Six Thinking Hats

• Serious Creativity

• How to Have a Beautiful Mind

Những tài liệu này không chỉ cung cấp kiến thức, mà còn hướng dẫn bạn từng bước thực hành tư duy sáng tạo có ý thức, giúp bạn nâng cao khả năng đổi mới và giải quyết vấn đề hiệu quả.

Tổng kết

Trong một thế giới đầy biến động, sáng tạo không còn là đặc quyền của những bộ óc thiên tài. Nó đã trở thành một kỹ năng thiết yếu mà bất kỳ ai cũng cần có để thích ứng, phát triển và tạo dấu ấn cá nhân. Edward De Bono, với tư duy cách mạng của mình, đã chứng minh rằng tư duy sáng tạo không phải là một khả năng ngẫu nhiên, mà là một quá trình có thể học và luyện tập có ý thức.

Điều quan trọng là bạn cần nhìn nhận sáng tạo như một thói quen chủ động, chứ không phải chờ đợi cảm hứng đến. Thông qua các phương pháp như Tư duy bên (Lateral Thinking) và 6 chiếc mũ tư duy (Six Thinking Hats), Edward De Bono đã cung cấp cho chúng ta những công cụ cụ thể, dễ áp dụng vào thực tế, giúp mỗi người từng bước thoát khỏi lối mòn tư duy và phát triển khả năng sáng tạo đột phá.

Hành trình rèn luyện tư duy sáng tạo có ý thức không đòi hỏi bạn phải là một thiên tài hay người có năng khiếu đặc biệt. Nó đòi hỏi sự kiên nhẫn, tinh thần cởi mở và mong muốn chủ động thay đổi cách suy nghĩ mỗi ngày. Khi bạn bắt đầu tập luyện sáng tạo một cách có ý thức, bạn sẽ nhận ra rằng mọi vấn đề đều có nhiều hơn một cách giải quyết, và chính bạn là người nắm quyền chủ động trong việc tìm ra những con đường mới mẻ đó.

Hãy bắt đầu rèn luyện tư duy sáng tạo bằng việc:

• Học cách thách thức các giả định quen thuộc.

• Sử dụng các công cụ tư duy của Edward De Bono trong công việc và cuộc sống hàng ngày.

• Biến sáng tạo thành một thói quen chủ động, không phải là điều ngẫu nhiên chợt đến.

Tư duy sáng tạo không chỉ giúp bạn giải quyết vấn đề tốt hơn, mà còn mở ra cánh cửa để bạn phát triển bản thân, sự nghiệp và đóng góp giá trị thực sự cho xã hội.

Nguồn tham khảo

Burgh, G. (2014). Creative and lateral thinking: Edward de Bono. Trong D. C. Phillips (Chủ biên), Encyclopedia of Educational Theory and Philosophy (tr. 187–188). Thousand Oaks, CA: SAGE Publications, Inc. https://dx.doi.org/10.4135/9781483346229.n86

De Bono, E. (1985). Six Thinking Hats. London: Penguin Books. https://www.debono.com/Books/six-thinking-hats

De Bono, E. (1992). Lateral Thinking: Creativity Step by Step. New York, NY: HarperCollins.

De Bono, E. (1993). Serious Creativity: Using the Power of Lateral Thinking to Create New Ideas. New York, NY: HarperBusiness.