Thiên kiến xác nhận: Khi niềm tin dẫn lối tư duy

Thiên kiến xác nhận (Confirmation Bias) là xu hướng ghi nhận thông tin theo cách củng cố niềm tin cá nhân và bỏ qua những thông tin trái ngược.

Bạn đã bao giờ đọc một bài báo và cảm thấy nó “nói đúng ý mình”, dù người khác lại thấy nội dung hoàn toàn ngược lại? Hay từng chọn lọc thông tin chỉ để củng cố quan điểm cá nhân, gạt bỏ những ý kiến trái chiều?

Nếu có, rất có thể bạn đã rơi vào cái bẫy tâm lý quen thuộc mang tên thiên kiến xác nhận. Thiên kiến này không chỉ phổ biến trong đời sống thường nhật mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến hoạt động nghiên cứu khoa học, thiết kế kỹ thuật và ra quyết định ở mọi cấp độ. Vậy thiên kiến xác nhận thực chất là gì, đến từ đâu, và vì sao nó lại “quyến rũ” não bộ đến vậy?

Thiên kiến xác nhận là gì?

Con người thường không tiếp cận thế giới một cách hoàn toàn khách quan mà thiên về việc xác nhận những gì họ đã tin từ trước. Điều này giúp giảm thiểu sự mâu thuẫn nhận thức (cognitive dissonance) và duy trì cảm giác kiểm soát đối với thế giới xung quanh.

Thiên kiến xác nhận được xem là một trong những sai lệch nhận thức có ảnh hưởng lớn đến chất lượng của tư duy phản biện, khả năng ra quyết định, và sự khoan dung nhận thức trong xã hội đa nguyên.

Thể hiện qua xu hướng của con người trong việc ưu tiên tìm kiếm, diễn giải, ghi nhớ và thậm chí là sản xuất thông tin theo hướng củng cố những niềm tin, giả định hoặc quan điểm sẵn có, đồng thời bỏ qua, đánh giá thấp hoặc phản bác một cách không công bằng những thông tin trái ngược với niềm tin đó.

Khi đối diện với một luồng thông tin mới, con người không xử lý nó một cách thuần túy khách quan như một chiếc máy tính. Thay vào đó, tâm trí chúng ta thường hành xử như một luật sư biện hộ hơn là một nhà khoa học – tức là thiên về việc bảo vệ những gì mình đã tin hơn là thật sự thử thách chúng. Ta sẽ:

• Tìm kiếm các nguồn thông tin đồng thuận với quan điểm cá nhân.
• Gán ý nghĩa tích cực cho thông tin ủng hộ niềm tin cũ, trong khi giải thích thông tin phản bác theo hướng gây nghi ngờ.
• Nhớ lâu các dữ kiện phù hợp và nhanh chóng quên đi những điều bất thuận.

Hệ quả là con người dễ trở nên bảo thủ trong suy nghĩ, ít khi thay đổi quan điểm dù có bằng chứng trái chiều, và dễ rơi vào vòng lặp thông tin đồng nhất.

Về mặt tiến hóa, thiên kiến xác nhận có thể được xem như một cơ chế thích nghi giúp cá nhân xử lý thông tin nhanh chóng và hiệu quả trong môi trường phức tạp.

Trong môi trường sống nguy hiểm và nhiều bất định của tổ tiên, khả năng giữ vững niềm tin và phản ứng tức thì dựa trên kinh nghiệm quá khứ có thể mang lại lợi thế sinh tồn.

Ngoài ra, các yếu tố thần kinh cũng đóng vai trò trong thiên kiến này: vùng não như amygdala và prefrontal cortex thường được kích hoạt khi con người tiếp nhận thông tin phù hợp hoặc mâu thuẫn với niềm tin của mình.

Xem thêm: 13 biến dạng nhận thức trong CBT

Những ảnh hưởng của thiên kiến xác nhận

Thiên kiến xác nhận (confirmation bias) là một trong những sai lệch nhận thức nền tảng và phổ biến nhất, tác động sâu rộng đến nhiều lĩnh vực trong đời sống cá nhân và xã hội.

Về bản chất, thiên kiến này làm lệch lạc quá trình xử lý thông tin – từ giai đoạn tiếp nhận đến diễn giải và ghi nhớ – theo cách thiên lệch về phía các niềm tin, giả thuyết hoặc kỳ vọng đã có từ trước. Hệ quả là con người có xu hướng duy trì thế giới quan hiện tại và né tránh việc phải thay đổi niềm tin, ngay cả khi đối mặt với bằng chứng trái ngược.

Trong môi trường học thuật và nghiên cứu sáng tạo – nơi tính khách quan, khả năng tự phản biện và thái độ cởi mở là những yêu cầu then chốt – thiên kiến xác nhận có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng đối với quá trình hình thành và đánh giá giả thuyết.

Các nhà khoa học, nhà thiết kế hoặc kỹ sư có thể vô thức ưu tiên thu thập và công bố dữ liệu phù hợp với giả định ban đầu, trong khi bỏ qua các dữ liệu không thuận lợi hoặc “khó lý giải”.

Cũng có thể có tình huống nhà nghiên cứu diễn giải kết quả thực nghiệm theo hướng ủng hộ giả thuyết ban đầu, ngay cả khi dữ liệu gợi ý một kết luận khác.

Dù chỉ là những rủi ro mang tính giả thiết, nhưng nếu trên thực tế, điều này không chỉ làm suy giảm tính đáng tin cậy của nghiên cứu mà còn cản trở tiến bộ công nghệ, đặc biệt trong các lĩnh vực yêu cầu tư duy đột phá như thiết kế sản phẩm, công nghệ sinh học, hoặc trí tuệ nhân tạo.

Trong các tình huống đời sống cá nhân, thiên kiến xác nhận ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng ra quyết định, đặc biệt trong những tình huống phức tạp, nhiều bất định hoặc có yếu tố cảm xúc chi phối. Con người có xu hướng chọn lọc thông tin phù hợp với định kiến có sẵn, dẫn đến việc đánh giá sai tình hình thực tế.

Cá nhân cũng có thể duy trì niềm tin sai lầm dù đã có bằng chứng trái ngược, từ đó đưa ra các quyết định không tối ưu hoặc tiềm ẩn rủi ro cao. Điều này cũng là nguyên nhân cho nhiều tranh cãi trong cuộc sống, khi cá nhân có thiên kiến bị đánh giá là ngang ngược, cứng đầu,…

Ở cấp độ xã hội, thiên kiến xác nhận đóng vai trò trọng yếu trong việc hình thành và duy trì các “bong bóng lọc” và “vùng vọng thông tin”.

Trong kỷ nguyên truyền thông số, thuật toán của mạng xã hội vô tình củng cố xu hướng này bằng cách liên tục hiển thị nội dung mà người dùng “thích” hoặc tương tác nhiều, từ đó sẽ giới hạn tiếp xúc với các góc nhìn đối lập, khiến nhận thức trở nên thiên lệch, phiến diện, gia tăng sự phân cực tư tưởng, hình thành các nhóm xã hội khép kín về mặt nhận thức và cảm xúc.

Đặc biệt, trong bối cảnh thông tin sai lệch và thao túng nhận thức hàng loạt, thiên kiến xác nhận trở thành mảnh đất màu mỡ cho các chiến dịch tuyên truyền, thao túng, và phân hoá xã hội.

Góc nhìn khác: Thiên kiến xác nhận như một chiến lược hành vi xã hội?

Mặc dù có nhiều hệ quả tiêu cực như đã nêu, câu hỏi đặt ra là: Vì sao thiên kiến xác nhận vẫn tồn tại và phổ biến trong hệ thống nhận thức con người, bất chấp những tác hại rõ ràng của nó? Câu hỏi này đã thu hút sự quan tâm đặc biệt từ các nhà tâm lý học tiến hoá và triết gia nhận thức.

Trong bài viết What Is the Function of Confirmation Bias? (2018), Uwe Peters đã đề xuất một cách lý giải mới mẻ và có tính thách thức đối với các giả thuyết truyền thống. Ông gọi đó là thuyết “phù hợp với thực tại” (reality-matching account).

Theo Peters, thay vì giả định rằng con người phải điều chỉnh niềm tin để phù hợp với thực tại, thuyết này lập luận rằng trong nhiều tình huống xã hội, con người có thể điều chỉnh hoặc tái kiến tạo thực tại sao cho phù hợp với niềm tin họ đã có. Do đó, thiên kiến xác nhận không chỉ đơn thuần là một sai lệch, mà còn là một chiến lược nhận thức có tính thích nghi trong môi trường xã hội phức tạp.

Ông đưa ra một giả định tiến hoá rằng: nếu một cá nhân giữ vững niềm tin và hành động kiên định theo niềm tin đó, họ có khả năng thuyết phục, gây ảnh hưởng hoặc điều chỉnh hành vi của người khác và môi trường xung quanh sao cho niềm tin ban đầu trở nên “đúng” về mặt xã hội. Khi điều đó xảy ra, niềm tin không còn chỉ là sản phẩm của nhận thức, mà là công cụ để kiến tạo thực tại xã hội.

Peters đã phân tích và phản biện ba nhóm giả thuyết phổ biến khác về chức năng tiến hoá của thiên kiến xác nhận:

• Giả thuyết hợp tác xã hội (Mercier & Sperber): Thiên kiến xác nhận giúp tạo liên kết và gắn bó nhóm bằng cách củng cố các quan điểm chung. Tuy nhiên, Peters cho rằng giả thuyết này không lý giải được sự kiên định của thiên kiến trong các tương tác không mang tính nhóm.

• Giả thuyết giao tiếp hiệu quả: Cho rằng thiên kiến giúp giao tiếp thuận lợi hơn khi mọi người tin tưởng vào lập trường của chính mình. Tuy nhiên, điều này không giải thích được lý do vì sao cá nhân vẫn duy trì các niềm tin rõ ràng là sai lệch.

• Giả thuyết sai lệch ngẫu nhiên (by-product account): Xem thiên kiến xác nhận như hệ quả phụ không mong muốn của các cơ chế nhận thức khác. Peters cho rằng giả thuyết này chưa đủ mạnh để lý giải tính phổ quát và tính bền vững của thiên kiến này qua tiến hoá.

Thay vào đó, ông đề xuất rằng việc duy trì niềm tin một cách thiên lệch có thể mang lại lợi ích thực tiễn – đặc biệt trong các tình huống mà hành vi kiên định có thể ảnh hưởng đến môi trường xã hội. Niềm tin khi ấy đóng vai trò là đòn bẩy để thay đổi thực tại, chứ không chỉ là phản ánh thụ động của thực tại.

Góc nhìn mà Peters đưa ra đã gợi mở hướng tiếp cận mới trong việc hiểu và ứng dụng thiên kiến xác nhận:

Trong lĩnh vực Tâm lý học xã hội và giao tiếp: Hiểu rằng việc củng cố niềm tin không hoàn toàn là sai lệch có thể giúp thiết kế các chiến lược truyền thông thay đổi hành vi hiệu quả hơn.

Nhận thức về khả năng “kiến tạo thực tại” từ niềm tin cho phép các nhà giáo dục hoặc nhà lãnh đạo khai thác động lực của niềm tin để tạo ảnh hưởng tích cực.

Trong thiết kế và đổi mới sáng tạo, câu hỏi cần đặt ra là: liệu các niềm tin thiết kế ban đầu (design assumptions) có đang tạo ra “thực tại thiết kế” hay không? Và khi nào điều đó là hữu ích, khi nào là cản trở.

Thiên kiến xác nhận, dưới lăng kính của Uwe Peters, không đơn thuần là một sai lệch cần loại bỏ, mà có thể là một công cụ thích nghi có chức năng kiến tạo thực tại xã hội. Sự tồn tại dai dẳng của thiên kiến này không chỉ phản ánh những giới hạn của nhận thức con người, mà còn cho thấy một chiến lược tiến hoá tinh vi: đôi khi để sống còn, con người cần tin trước – và làm cho thế giới phù hợp với niềm tin đó.

Bàn luận: Thiên kiến xác nhận – Vấn đề hay giải pháp?

Thiên kiến xác nhận (confirmation bias) từ lâu đã bị định danh như một dạng sai lệch nhận thức tiêu cực – một “kẻ thù” của tư duy phản biện, của khoa học, và của sự tiến bộ xã hội.

Tuy nhiên, khi quan sát hiện tượng này qua lăng kính của tâm lý học tiến hóa, khoa học thần kinh và cả thực hành sáng tạo, có thể thấy rằng thiên kiến xác nhận không đơn thuần là một khiếm khuyết cần loại bỏ, mà còn là một cơ chế nhận thức hai mặt – vừa có thể hỗ trợ quá trình tư duy, vừa có thể cản trở nó, tuỳ theo ngữ cảnh và mức độ kiểm soát.

Sự thiếu khách quan trong đánh giá thông tin, sự bảo thủ, tư duy đóng khung,… là những trở ngại thường được nhắc đến khi nói về Thiên kiến xác nhận, có thể thấy rõ trong một sô sự kiện, hiện tượng như: sai lệch trong đánh giá rủi ro y tế (ví dụ như tin rằng vaccine sẽ gây hại); hiệu ứng tin giả lan truyền trên mạng xã hội.

Trong các bối cảnh này, thiên kiến xác nhận là một vấn đề, cần được nhận diện, can thiệp và khắc phục thông qua giáo dục tư duy phản biện, tiếp xúc với quan điểm đối lập, và sử dụng các công cụ thiết kế nhận thức phù hợp.

Tuy nhiên, Thiên kiến xác nhận không hoàn toàn là tiêu cực.

Trong điều kiện quá tải thông tin, dữ liệu giữa kỷ nguyên số, niềm tin cá nhân giúp tăng tốc độ xử lý thông tin, tăng tính nhất quán.

Trong nhiều tình huống, sự hoài nghi có thể khiến cá nhân mất định hướng, thiên kiến này có thể là kim chỉ nam, có thể là yếu tố duy trì động lực hành động cho cá nhân.

Chẳng hạn, một cá nhân tin rằng mình có khả năng thành công sẽ có xu hướng tìm kiếm và củng cố những thông tin xác nhận niềm tin đó, từ đó tăng khả năng kiên trì và hành động hướng đích.

Trong trường hợp này, thiên kiến xác nhận đóng vai trò như một cơ chế tự bảo vệ tinh thần, thúc đẩy khả năng vượt qua thử thách và hình thành động lực cá nhân.

Tổng kết

Thiên kiến xác nhận là một phần tất yếu trong cấu trúc tư duy của con người – vừa là “vệ sĩ” bảo vệ niềm tin, vừa là “kẻ phá hoại” tiềm năng của tư duy phản biện và sáng tạo.

Vấn đề không nằm ở bản chất của thiên kiến này, mà nằm ở việc liệu ta có nhận diện và điều hướng được nó hay không.

Khi được kiểm soát và vận dụng đúng cách, thiên kiến xác nhận có thể trở thành một công cụ hỗ trợ hiệu quả cho sự ổn định, định hướng, và cả sự phát triển cá nhân. Ngược lại, nếu để nó vận hành một cách vô thức, thiên kiến xác nhận sẽ trở thành kẻ thao túng âm thầm, dẫn dắt ta đến những quyết định sai lầm và những giới hạn nhận thức vô hình.

Để phát triển tư duy mở và khách quan hơn, ta cần liên tục rèn luyện khả năng tự phản tỉnh (self-reflection), đón nhận các quan điểm khác biệt, và đặt câu hỏi về chính giả định của mình.

Trong thời đại thông tin bùng nổ, việc nhận diện và điều hướng Thiên kiến xác nhận không chỉ là vấn đề nhận thức, mà còn là một kỹ năng sống thiết yếu.

Tài liệu tham khảo

Nickerson, Raymond. (1998). Confirmation Bias: A Ubiquitous Phenomenon in Many Guises. Review of General Psychology, 2, 175–220. https://doi.org/10.1037/1089-2680.2.2.175

Jonas, Eva, Schulz-Hardt, Stefan, Frey, Dieter, & Thelen, Norman. (2001). Confirmation Bias in Sequential Information Search After Preliminary Decisions: An Expansion of Dissonance Theoretical Research on Selective Exposure to Information. Journal of Personality and Social Psychology, 80, 557–571. https://doi.org/10.1037/0022-3514.80.4.557

Hallihan, Gregory & Shu, L.H. (2013). Considering Confirmation Bias in Design and Design Research. Journal of Integrated Design and Process Science, 17, 19–35. https://doi.org/10.3233/jid-2013-0019

Peters, Uwe. (2022). What Is the Function of Confirmation Bias? Erkenntnis, 87. https://doi.org/10.1007/s10670-020-00252-1

Jin, Peilin. (2023). Research on Confirmation Bias and Its Influences on Purchase Decision-making. Advances in Economics, Management and Political Sciences, 10, 227–231. https://doi.org/10.54254/2754-1169/10/20230471

Vogrin, Michael, Wood, Guilherme & Schmickl, Thomas. (2023). Confirmation Bias as a Mechanism to Focus Attention Enhances Signal Detection. Journal of Artificial Societies and Social Simulation, 26. https://doi.org/10.18564/jasss.4954

Bhadauria, Kashish, Pandey, Aditya, Sharma, Manik, & Singh, Dr. (2024). Impact of Confirmation Bias on Decision-Making with a Moderating Role of Tolerance for Disagreement. Educational Administration Theory and Practices, 30. https://doi.org/10.53555/kuey.v30i4.2810