Hàng loạt các hành vi cực đoan hóa tại Trung Quốc, một quốc gia tự hào về an ninh công cộng, bao gồm hai vụ thảm sát tại Trung Quốc đã gây ra một cuộc thảo luận trực tuyến về sức khỏe tâm thần của quốc gia này.
Mới đây nhất WUXI, Trung Quốc – Một cựu sinh viên đã dùng dao đâm chém điên cuồng tại một trường cao đẳng nghề ở miền đông Trung Quốc, giết chết tám người và làm bị thương 17 người.
Cảnh sát ở Vô Tích cho biết nghi phạm đâm dao tức giận vì không nhận được bằng tốt nghiệp, trượt kỳ thi và mất tiền lương.
“Theo điều tra sơ bộ, nghi phạm… đã tấn công những người khác sau khi trượt kỳ thi và không nhận được bằng tốt nghiệp, cũng như không hài lòng với khoản bồi thường thực tập”, Cục Công an Nghi Hưng cho biết trong một tuyên bố.
Cũng trong ngày thứ Bảy, chính quyền thành phố Chu Hải, miền Nam Trung Quốc cho biết họ đã buộc tội một người đàn ông 62 tuổi đã đâm xe vào đám đông bên ngoài một sân vận động thể thao , khiến 35 người thiệt mạng và 43 người bị thương vào đêm thứ Hai.
Cảnh sát ở đó cho biết nghi phạm ở Chu Hải đã tức giận vì các điều khoản trong thỏa thuận ly hôn.
Trong cả hai trường hợp, nghi phạm đều dùng vũ lực gây tử vong cho những người qua đường không liên quan sau khi bị thiệt hại về kinh tế, theo thông tin ít ỏi được cảnh sát công bố.
Qu Weiguo, giáo sư Đại học Fudan, cho biết các vụ việc thảm sát tại Trung Quốc gần đây có một số điểm chung: nghi phạm là những người yếu thế, nhiều người có vấn đề về sức khỏe tâm thần, những người tin rằng họ đã bị đối xử bất công và cảm thấy họ không còn cách nào khác để được lắng nghe.
“Việc thiết lập mạng lưới an toàn xã hội và cơ chế tư vấn tâm lý là quan trọng, nhưng để giảm thiểu những trường hợp như vậy, cách hiệu quả nhất là mở các kênh công khai để theo dõi và vạch trần việc sử dụng quyền lực”, Qu đăng trên nền tảng mạng xã hội Weibo của Trung Quốc.
Các chủ đề thảo luận trực tuyến thịnh hành trong năm qua đã tập trung vào sự lạc quan giảm sút ở Trung Quốc về sự thay đổi trong việc làm, thu nhập và cơ hội.
Một trong số đó – “thời kỳ rác rưởi của lịch sử” – đã diễn ra vào mùa hè như một cách viết tắt của sự tuyệt vọng về kinh tế.
Bên cạnh 2 vụ án lớn xảy ra gần đây thì các vụ thảm sát tại Trung Quốc cũng đã diễn ra liên tục trong 10 năm trở lại đây và đang có xu hướng gia tăng. Một số vụ án có thể được kể ra như:
- Ngày 22 tháng 5 năm 2014 – Urumqi, khu vực Tân Cương – Bốn người đàn ông đã lái hai chiếc xe SUV vào đám đông người mua sắm tại một khu chợ đông đúc và ném thuốc nổ ra khỏi cửa sổ xe, khiến chính họ và 39 người khác thiệt mạng.
- Ngày 30 tháng 9 – Ngày 1 tháng 10 năm 2015 – Liễu Châu, miền Nam Trung Quốc – Trong một loạt vụ đánh bom, một người đàn ông 33 tuổi đã giết chết 10 người và làm bị thương 51 người trong một lễ hội té nước. Cảnh sát cho biết nghi phạm đã chết trong một trong những vụ đánh bom. Anh ta đã gửi hơn một chục gói bom đến các địa điểm như trung tâm mua sắm, bệnh viện và tòa nhà chính phủ.
- Ngày 7 tháng 7 năm 2020 – An Thuận, tây nam Trung Quốc – Một người đàn ông 52 tuổi đã lái xe buýt xuống hồ, khiến 21 người thiệt mạng và 15 người bị thương. Theo cảnh sát, tài xế xe buýt không hài lòng với cuộc sống của mình và tức giận vì nhà ở công cộng mà ông thuê bị phá dỡ.
- Ngày 11 tháng 6 năm 2024 – Cát Lâm, đông bắc Trung Quốc – Một người đàn ông địa phương 55 tuổi đã làm bị thương bốn giảng viên người Mỹ từ một trường đại học nhỏ ở Iowa trong một công viên công cộng. Các quan chức mất hơn 24 giờ để tiết lộ vụ tấn công và phương tiện truyền thông xã hội Trung Quốc đã xóa sạch hình ảnh về vụ tấn công.
- Ngày 30 tháng 9 năm 2024 – Thượng Hải, miền đông Trung Quốc – Tại một siêu thị ngoại ô, một người đàn ông 37 tuổi đã giết chết ba người và làm bị thương 15 người trong một vụ tấn công bằng dao. Theo cuộc điều tra ban đầu của cảnh sát, nghi phạm đã đến Thượng Hải để trút giận sau một tranh chấp tài chính cá nhân.
Hành Vi Cực Đoan Hóa và Mối Liên Quan Đến Bạo Lực
Định nghĩa
Cực đoan hóa được định nghĩa là quá trình mà cá nhân hoặc nhóm tiếp nhận những tư tưởng cực đoan, thường biện minh cho việc sử dụng bạo lực để đạt được các mục tiêu chính trị, xã hội, hoặc tôn giáo. Đây là một quá trình phức tạp và liên quan đến nhiều yếu tố thúc đẩy từ cá nhân đến xã hội.
Theo McCauley và Moskalenko (2008), cực đoan hóa là một chuỗi các bước tương hỗ, trong đó niềm tin cực đoan dần được củng cố qua các trải nghiệm hoặc tiếp xúc. Quá trình này không diễn ra đột ngột mà thường gắn liền với các yếu tố cá nhân như cảm giác bị tổn thương, bất mãn xã hội, hoặc bất công
Các yếu tố thúc đẩy hành vi cực đoan hóa
Nghiên cứu đã xác định nhiều yếu tố nguy cơ và điều kiện xã hội có thể dẫn đến hành vi cực đoan hóa:
- Hòa nhập văn hóa thấp: Những người sống trong các cộng đồng không gắn bó hoặc cảm thấy bị xa lánh dễ trở thành mục tiêu của các tổ chức cực đoan. Điều này đã được nhấn mạnh bởi Alcalá et al. (2018) trong nghiên cứu về phân biệt đối xử và sự bất mãn xã hội
- Bất công xã hội: Theo Moghaddam (2005), nhận thức về bất công hoặc sự bất bình đẳng thường là khởi đầu cho quá trình cực đoan hóa. Cá nhân có thể so sánh hoàn cảnh của mình với nhóm khác và cảm thấy bị thiệt thòi, dù đôi khi niềm tin này không có bằng chứng cụ thể.
- Phân cực chính trị: Schmid (2013) khái niệm hóa cực đoan hóa là sự thay đổi trong niềm tin và cảm xúc, nơi mà các nhóm từ bỏ đối thoại và sử dụng áp lực, cưỡng bức, hoặc bạo lực để đạt được mục tiêu.
Quá trình hành vi cực đoan hóa
Mô hình “Mở nhận thức” (Cognitive Opening)
Quintan Wiktorowicz (2005) mô tả quá trình cực đoan hóa bắt đầu khi cá nhân trải qua một “khoảnh khắc mở nhận thức”, thường được kích hoạt bởi các khủng hoảng cá nhân hoặc xã hội.
Những yếu tố như phân biệt đối xử, khủng hoảng kinh tế hoặc đàn áp chính trị có thể làm lung lay niềm tin trước đây, khiến cá nhân tìm kiếm những giải pháp mới. Điều này khiến họ dễ tiếp nhận hệ tư tưởng cực đoan hơn.
- Cơ chế chính:
- Khủng hoảng niềm tin: Khi các sự kiện bất lợi xảy ra, như thất nghiệp, mất mát tài chính, hoặc áp bức, cá nhân bắt đầu nghi ngờ những giá trị và niềm tin cũ.
- Tìm kiếm ý nghĩa: Trong nỗ lực tìm hiểu và đối phó với các khủng hoảng, họ tìm đến các ý tưởng cực đoan, vốn thường cung cấp những lời giải thích rõ ràng và mục tiêu cụ thể.
- Sự tiếp nhận: Cá nhân dễ bị thuyết phục bởi các tổ chức hoặc nhóm cực đoan cung cấp cả lý tưởng và cảm giác thuộc về.
- Ví dụ minh họa: Các nghiên cứu về các nhóm cực đoan ở phương Tây đã chỉ ra rằng những cá nhân tham gia vào các phong trào bạo lực thường là những người bị cô lập hoặc bị đẩy ra bên lề xã hội trước đó (Wiktorowicz, 2005).
Fathali M. Moghaddam (2005) ví quá trình cực đoan hóa như việc một cá nhân leo lên một cầu thang, với mỗi bước thể hiện mức độ bất mãn cao hơn. Mỗi giai đoạn trong mô hình này phản ánh sự thay đổi nhận thức và cảm xúc, cuối cùng dẫn đến cực đoan hóa.
- Các bậc thang của quá trình cực đoan hóa:
- Bất mãn nền tảng: Cá nhân nhận ra sự bất công trong xã hội, ví dụ như bất bình đẳng kinh tế hoặc phân biệt đối xử.
- Đổ lỗi cho hệ thống: Cá nhân tin rằng hệ thống hiện tại là nguyên nhân của các vấn đề, nhưng họ cảm thấy bất lực trong việc thay đổi nó thông qua các phương tiện hợp pháp.
- Cực đoan hóa niềm tin: Họ chấp nhận rằng bạo lực là cách duy nhất để giải quyết bất công và đạt được mục tiêu.
- Tham gia vào tổ chức cực đoan: Cá nhân liên kết với các nhóm có cùng tư tưởng, tạo cảm giác đoàn kết và chính nghĩa.
- Hành động bạo lực: Ở bước cuối cùng, cá nhân cảm thấy không còn lựa chọn nào khác ngoài việc sử dụng bạo lực để đạt được mục tiêu của họ.
- Tính thực tiễn: Mô hình này đặc biệt hữu ích trong việc dự đoán các giai đoạn khác nhau của cực đoan hóa, từ nhận thức bất công đến hành động khủng bố.
Tình trạng sức khỏe tâm thần
Một yếu tố quan trọng khác trong quá trình cực đoan hóa là sức khỏe tâm thần. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng nhiều nghi phạm trong các vụ tấn công gần đây có vấn đề về sức khỏe tâm thần.
Qu Weiguo, giáo sư tại Đại học Fudan, đã nhấn mạnh rằng nhiều người tham gia vào các hành vi cực đoan hóa là những cá nhân yếu thế, cảm thấy đã bị đối xử bất công.
Một số trạng thái tâm lý và sự nhạy cảm góp phần vào tính dễ bị tổn thương/rủi ro có thể nằm trong một số loại chẩn đoán nêu trên, có thể là các đặc điểm chính hoặc các vấn đề thứ cấp phát sinh từ đó.
Chúng bao gồm ‘lo lắng’, ‘giận dữ’ và rối loạn cảm xúc. Những điều này có thể gây hứng thú vì nghiên cứu đã chỉ ra rằng cảm giác ‘đe dọa’ và/hoặc ‘khiếu nại/bất công’ có thể đóng vai trò là động lực thúc đẩy tham gia vào hành vi cực đoan hóa.
Các tình trạng tâm lý liên quan đến sự bốc đồng về hành vi và nhận thức và khả năng chịu đựng sự thất vọng thấp (ví dụ như lạm dụng chất gây nghiện, ADHD, hội chứng rối loạn chức năng thùy trán, chấn thương sọ não) có thể đóng vai trò là điểm yếu chung dẫn đến hành vi phạm tội rộng hơn, cũng có thể đáng được xem xét là điểm yếu chung dẫn đến hành vi cực đoan hóa.
Hơn nữa, các rối loạn về bản dạng và gắn bó làm gia tăng sự nhầm lẫn về bản dạng và nhu cầu được thuộc về và đảm bảo sự hỗ trợ cũng đáng được xem xét, vì chúng có thể khiến cá nhân dễ bị các nhóm và nhà lãnh đạo hứa sẽ đáp ứng các nhu cầu như vậy để đổi lấy việc tham gia vào bạo lực hoặc các hành vi cực đoan hóa.
Ngoài các trạng thái tâm lý, các yếu tố sinh học, xã hội, môi trường và tình huống/thực tế luôn phải được xem xét trong bất kỳ công thức nào về tính dễ bị tổn thương và rủi ro
Các giả thuyết về nguyên nhân của các vụ thảm sát tại Trung Quốc
Dựa trên phân tích trên, có thể đưa ra một số giả thuyết về nguyên nhân dẫn đến tình trạng các vụ thảm sát tại Trung Quốc:
Khủng hoảng kinh tế: Sự suy giảm trong cơ hội việc làm và thu nhập đã tạo ra một môi trường bất ổn, khiến nhiều người cảm thấy tuyệt vọng và dễ bị lôi kéo vào các tư tưởng cực đoan.
Sự phân cực trong xã hội: Sự phân chia giữa các nhóm trong xã hội có thể dẫn đến việc gia tăng cảm giác thù địch và bất mãn, khiến nhiều cá nhân chọn cách hành động bạo lực.
Thiếu hỗ trợ tâm lý: Việc thiếu các dịch vụ tư vấn tâm lý và mạng lưới an toàn xã hội đã làm tăng nguy cơ cực đoan hóa, đặc biệt là trong bối cảnh những người yếu thế không có nơi để bày tỏ nỗi đau và sự tức giận.
Sự gia tăng của công nghệ và truyền thông xã hội: Mạng xã hội có thể tạo ra một nền tảng cho việc lan truyền các tư tưởng cực đoan, khiến những cá nhân dễ tổn thương dễ dàng tiếp cận với nội dung tiêu cực.
Văn hóa trả thù: Một số nghiên cứu cho thấy rằng văn hóa trả thù có thể thúc đẩy hành vi cực đoan hóa, khi những cá nhân cảm thấy bị tổn thương tìm cách “trả thù” xã hội.
Kết luận
Hàng loạt các các vụ thảm sát tại Trung Quốc không chỉ là những vụ án hình sự mà còn phản ánh những vấn đề sâu xa hơn trong xã hội.
Những yếu tố như bất công xã hội, sức khỏe tâm thần, và sự thiếu hụt hỗ trợ xã hội đã góp phần vào sự gia tăng của các hành vi bạo lực.
Để giải quyết vấn đề này, cần có những biện pháp can thiệp hiệu quả nhằm cải thiện tình hình sức khỏe tâm thần, tạo ra các kênh giao tiếp công khai và xây dựng mạng lưới an toàn xã hội.
Chỉ khi đó, xã hội mới có thể ngăn chặn được những hành vi cực đoan hóa và xây dựng một môi trường sống an toàn hơn cho tất cả mọi người.
Nguồn tham khảo
Campelo, N., Oppetit, A., Neau, F., Cohen, D., & Bronsard, G. (2018). Who are the European youths willing to engage in radicalisation? A multidisciplinary review of their psychological and social profiles. European psychiatry, 52, 1-14.
Allen, J., Balfour, R., Bell, R., & Marmot, M. (2014). Social determinants of mental health. International review of psychiatry, 26(4), 392-407.
Misiak B, Samochowiec J, Bhui K, et al. A systematic review on the relationship between mental health, radicalization and mass violence. European Psychiatry. 2019;56(1):51-59. doi:10.1016/j.eurpsy.2018.11.005
Pilkington, H. (2023). Radicalization as and in Process: Tracing Journeys through an “Extreme-Right” Milieu. Studies in Conflict & Terrorism, 1–27. https://doi.org/10.1080/1057610X.2023.2169896
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Washington, DC: Author. American Psychiatric Publishing; 2013.
World Health Organisation. (1992). The ICD-10 Classification of Mental and Behavioural Disorders: Clinical Descriptions and Diagnostic Guidelines. Geneva: World Health Organisation.
Aldige Hiday, V. (1997). Understanding the connection between mental illness and violence. International Journal of Law and Psychiatry, 20(4), 399-417.
Bhui, K., James, A. & Wessely, S. (2016). Mental illness and terrorism. British Medical Journal, 354, i4869.
Bhui, K., Otis, M., Silva, M.J., Halvorsrud, K., Freestone, M. & Jones, E. (2019). Extremism and common mental illness: Cross sectional community survey of White British and Pakistani men and women living in England. British Journal of Psychiatry, (15), 1-8.
Campelo, N., Oppetit, A., Neau, F., Cohen, D. & Bronsard, G. (2018). Who are the European youths willing to engage in radicalisation? A multidisciplinary review of their psychological and social profiles. European Psychiatry, 52, 1-14.
Corner, E., & Gill, P. (2015). A false dichotomy? Mental illness and lone actor terrorism. Law and Human Behaviour, 39, 23–34.
Corner, E., Gill, P. and Mason, O. (2016). Mental Health Disorders and the Terrorist: A Research Note Probing Selection Effects and Disorder Prevalence. Studies in Conflict and Terrorism, 39(6), 560-568.
Corner, E. and Gill, P. (2017). Is There a Nexus Between Terrorist Involvement and Mental Health in the Age of the Islamic State? The CTC Sentinel, 10(1), 1-10.
Corner, E., Gill, P., Schouten, R., and Farnham, F. (2018). Mental Disorders, Personality Traits and Grievance-Fuelled Targeted Violence: The Evidence Base and Implications for Research and Practice. The Journal of Personality Assessment, 100(5), 459-470.
Corner, E., Bouhana, N. & Gill, P. (2019). The Multifinality of Vulnerability Indicators in Lone Actor Terrorism. Psychology, Crime and Law, 25(2), 111-132.
Brenda Goh. (2024). China’s second mass attack in a week spurs soul-searching. Truy xuất từ: https://politiko.com.ph/2024/11/17/chinas-second-mass-attack-in-a-week-spurs-soul-searching/politiko-global/#google_vignette
Ma S. (2011). China struggles to rebuild mental health programs. CMAJ : Canadian Medical Association journal = journal de l’Association medicale canadienne, 183(2), E89–E90. https://doi.org/10.1503/cmaj.109-3738
