Mèo con, chó con, thỏ, rái cá biển, hải cẩu lông con, nhím. Một em bé má tròn hoặc một đứa trẻ mới biết đi ăn mặc bảnh bao. Thú nhồi bông hoặc đồ chơi đáng yêu. Bất cứ thứ gì nhỏ xíu, thu nhỏ, hoặc trông trẻ con, với đôi mắt to và má phúng phính.
Hầu hết chúng ta đều thấy những thứ này thực sự dễ thương và đáng yêu. Chúng khiến chúng ta thốt lên “Õ!” và thậm chí có thể thúc đẩy chúng ta đưa tay ra để ôm ấp hoặc bóp chúng.
Nhưng bạn đã bao giờ tự hỏi tại sao lại như vậy chưa? Tâm lý đằng sau sự dễ thương là gì? Và sự dễ thương ảnh hưởng đến cảm xúc, hành vi và tương tác xã hội của chúng ta như thế nào? Đây là những câu hỏi thú vị (và vui nhộn!), tất cả chúng ta sẽ khám phá ở đây, cùng với ý kiến chuyên gia.
Tại sao con người bị thu hút bởi những thứ dễ thương?
Con người tự nhiên, và khá phổ biến, bị thu hút bởi những thứ dễ thương. Những thứ chúng ta cho là “đáng yêu” có thể bao gồm con người, động vật , đồ chơi, đồ vật và thậm chí là tiếng động hoặc phong cảnh. Sự hấp dẫn về mặt thị giác của sự dễ thương thường kích hoạt những cảm xúc tích cực, khiến chúng ta cảm thấy thư giãn và hạnh phúc. Về mặt tâm lý, những đặc điểm dễ thương này thường dẫn đến cảm giác yêu thương và mong muốn tương tác với chúng theo cách vui tươi.
Sự dễ thương khuyến khích những hành vi hữu ích như quan tâm đến người khác, giúp đỡ và hòa nhập xã hội.
— Bác sĩ Michael S. Valdez
Thậm chí có thể có một cơ sở tiến hóa cho lý do tại sao con người bị thu hút bởi những thứ dễ thương. Nhìn nhận vấn đề này qua lăng kính của quá trình tiến hóa, sự thu hút của chúng ta đối với các đặc điểm được coi là ‘dễ thương’ như mũi nhỏ hơn, mắt to hơn và khuôn mặt tròn hơn là tín hiệu để triệu tập sự chăm sóc. Điều này là do nhu cầu bảo vệ và nuôi dưỡng những đứa con yếu ớt, đảm bảo sự sống còn của loài.
Thật vậy, hầu hết những thứ theo truyền thống được coi là dễ thương đều có những đặc điểm giống với trẻ sơ sinh. Lý thuyết của ông là có lẽ tất cả chúng ta chỉ đang thực hiện bản năng nuôi dưỡng con người khi chúng ta thấy thích thú với những thứ dễ thương. Hơn nữa, bản năng chăm sóc con cái này giúp loài người chúng ta tồn tại.
Điều gì quyết định điều chúng ta nghĩ là dễ thương hay không?
Hầu hết các chuyên gia đều đồng ý rằng những phẩm chất chính làm nên sự dễ thương là kích thước nhỏ và các đặc điểm giống trẻ con, chẳng hạn như đầu to nhưng thân nhỏ, mắt to tròn và má tròn . Cơ thể dễ thương thường mềm mại và tròn với các chi nhỏ.
Nhưng những gì chúng ta nghĩ là dễ thương cũng rất riêng tư. Những gì được coi là dễ thương và đáng yêu thay đổi dựa trên các yếu tố xã hội văn hóa, kinh nghiệm cá nhân và hệ thống dây thần kinh não của mỗi cá nhân.
Nghiên cứu đã chỉ ra rằng mọi người thích nhìn khuôn mặt trẻ sơ sinh dễ thương hơn là khuôn mặt người lớn và họ thích nhận nuôi hoặc tặng đồ chơi cho những đứa trẻ có khuôn mặt dễ thương hơn.
Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng ngay cả trẻ sơ sinh và trẻ em đều thích khuôn mặt trẻ sơ sinh dễ thương và sự dễ thương ảnh hưởng đến cả nam và nữ , ngay cả khi họ không phải là cha mẹ.
Những đứa trẻ dễ thương cũng thúc đẩy chúng ta hành động: nghiên cứu cho thấy mọi người sẽ dành nhiều nỗ lực hơn để nhìn lâu hơn vào khuôn mặt trẻ sơ sinh dễ thương
Ngoài ra, đôi khi mọi người nghĩ rằng những thứ không dễ thương theo khuôn mẫu thực sự rất dễ thương, chẳng hạn như một ông già nhỏ bé hoặc một con chó pitbull. Điều này có thể là do mối liên hệ tình cảm hoặc cá nhân của chúng ta với một cá nhân hoặc đồ vật.
Ví dụ, một người đã có trải nghiệm tích cực với một chú chó Pitbull có thể liên tưởng ngoại hình của nó với lòng trung thành và tình cảm, khiến nó có vẻ dễ thương. Những người lớn tuổi có thể thiếu những đặc điểm dễ thương điển hình, nhưng những đặc điểm tính cách hoặc sự khôn ngoan trong cuộc sống của họ có thể tạo ra cảm giác ấm áp.
Khoa học thần kinh của sự dễ thương
Cũng rất thú vị và bổ ích khi xem xét những gì xảy ra trong não chúng ta khi chúng ta gặp phải điều gì đó dễ thương.
Sự dễ thương kích hoạt nhanh hệ thần kinh cảm xúc
Ngay khi ta nhìn thấy thứ gì đó dễ thương, não bộ phản ứng gần như tức thì.
Nghiên cứu hình ảnh thần kinh cho thấy, chỉ sau khoảng 140 mili-giây, vùng vỏ não trán ổ mắt (orbital frontal cortex) đã bắt đầu hoạt động mạnh. Đây là vùng não liên quan đến xử lý cảm xúc và khoái cảm, giải thích vì sao sự dễ thương thu hút sự chú ý của chúng ta nhanh chóng đến vậy.
Trẻ sơ sinh và “đặc quyền nhận thức”
Một điều thú vị là trẻ sơ sinh và những hình ảnh đáng yêu có xu hướng “ưu tiên” xuất hiện trong nhận thức có ý thức. Tức là, não chúng ta “ưu ái” hơn cho những hình ảnh dễ thương, một cơ chế tiến hóa giúp con người chú ý và chăm sóc con non tốt hơn.
Từ phản ứng nhanh đến sự gắn kết sâu dài lâu
Sự quan tâm nhanh chóng ban đầu kích hoạt quá trình xử lý chậm hơn, bền bỉ hơn trong các mạng lưới não lớn.
Hình thức hoạt động tinh thần này liên quan đến hành vi phức tạp trong việc chăm sóc và gắn kết, đây là những đặc điểm nổi bật của việc làm cha mẹ.
Việc chăm sóc trẻ sơ sinh đòi hỏi một loạt các khả năng cần thời gian để thu thập và rèn luyện, và việc tiếp thu thông tin dần dần này điều chỉnh não của người chăm sóc.
Hành vi chăm sóc phức tạp này không hoàn toàn là do phản ứng nguyên thủy đầu tiên đối với sự dễ thương.
Trung tâm phần thưởng và sự giải phóng dopamine
Khi nhìn thấy thứ gì đó dễ thương, não chúng ta kích hoạt vùng vân bụng và nhân accumbens, những khu vực liên quan đến hệ thống phần thưởng và động lực.
Tại đây, dopamine được tiết ra, mang lại cảm giác khoái cảm, hài lòng và dễ chịu.
Chính phản ứng sinh hóa này là lý do vì sao chúng ta muốn nhìn lâu hơn, tương tác nhiều hơn với những thứ đáng yêu, và đôi khi… nghiện sự dễ thương.
Vỏ não trước trán và hành vi dễ thương hóa
Vùng vỏ não trước trán, nơi chịu trách nhiệm cho ra quyết định và hành vi xã hội cũng đóng vai trò quan trọng trong cách chúng ta phản ứng với sự dễ thương. Chính khu vực này giúp tạo ra hành vi phản ứng như mỉm cười, nói giọng baby, muốn ôm hoặc “nựng” khi tiếp xúc với đối tượng đáng yêu.
Đó là phản ứng xã hội học được, có vai trò trong kết nối và duy trì quan hệ giữa người với người, đặc biệt trong các mối quan hệ gần gũi như cha mẹ và con cái.
Tác động tâm lý của sự dễ thương
Sự dễ thương kích hoạt cảm xúc tích cực và hành vi chăm sóc
Những đối tượng đáng yêu từ em bé, thú cưng cho đến đồ vật nhỏ nhắn thường khiến chúng ta cảm thấy ấm áp, yêu thương và vui vẻ. Không chỉ vậy, sự dễ thương còn kích thích bản năng bảo vệ, khiến ta muốn chăm sóc, yêu chiều hoặc gần gũi hơn. Thậm chí, nó có thể khiến người lớn cư xử theo cách “trẻ con” như nhảy lên vì phấn khích hay phát ra âm thanh ngây ngô.
Hệ thống chăm sóc của cha mẹ
Khái niệm hệ thống chăm sóc của cha mẹ (parental caregiving system) lý giải phản ứng cảm xúc của con người trước sự đáng yêu. Nghiên cứu trên hơn 15.000 người thuộc 42 quốc gia cho thấy đây là một trong những động lực mạnh nhất của con người – thậm chí quan trọng hơn cả nhu cầu phòng bệnh, địa vị xã hội hay tình dục.
Hệ thống này:
- Tăng sự bảo vệ, giảm rủi ro và sự tin tưởng với người lạ.
- Thúc đẩy hành vi nuôi dưỡng – không chỉ với con cái mà cả người già, thú cưng, hay bất kỳ ai dễ thương.
- Mạnh hơn trong bối cảnh căng thẳng như đại dịch – minh chứng là làn sóng yêu thích em bé và động vật non lan tỏa khắp mạng xã hội.
Oxytocin và dopamine
Theo các chuyên gia, oxytocin (hormon tình yêu) và dopamine (hormon hạnh phúc) đóng vai trò quan trọng trong phản ứng của chúng ta với sự dễ thương.
Oxytocin đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành liên kết cảm xúc sâu sắc giữa con người. Khi ta nhìn thấy thứ gì đó dễ thương, như ánh mắt của em bé hay hành động ngộ nghĩnh của thú cưng, oxytocin được giải phóng, khiến ta cảm thấy muốn gần gũi, chăm sóc và kết nối.
Dopamine là hormone tạo khoái cảm và cảm giác phần thưởng. Nó giúp não bộ ghi nhận rằng điều ta vừa nhìn thấy là dễ chịu và đáng nhớ. Những thứ dễ thương có khả năng kích hoạt dopamine, mang lại cảm giác vui vẻ, hưng phấn và muốn tương tác nhiều hơn.
Chỉ cần một khoảnh khắc đơn giản như bé con cười khúc khích hay chó con ngáp ngủ, cũng đủ để não bộ chúng ta bật chế độ yêu thương. Sự kết hợp giữa oxytocin và dopamine tạo nên một phản ứng sinh học mạnh mẽ, lý giải vì sao chúng ta dễ “tan chảy” trước những điều nhỏ bé đáng yêu
Gợi lại ký ức thời thơ ấu và sự an toàn
Nhiều đồ vật dễ thương như búp bê, thú nhồi bông, đồ chơi mini có khả năng đánh thức ký ức cảm xúc tích cực từ tuổi thơ.
Các nhà phân tâm học gọi chúng là “vật thể chuyển tiếp”, là những thứ giúp trẻ cảm thấy an toàn trong quá trình phát triển tâm lý. Khi trưởng thành, ta vẫn có xu hướng tìm lại những đối tượng tương tự trong lúc căng thẳng như một cơ chế tự an ủi, đặc biệt là trong những thời điểm bất ổn như đại dịch.
Sự kỳ diệu thu nhỏ
Tâm trí con người thường bị thu hút bởi sự nhỏ bé và khác thường. Những thứ “mini” như thú bông, bản sao thu nhỏ của đồ vật khổng lồ kích hoạt cảm xúc kinh ngạc, tò mò và đôi khi cả niềm vui sáng tạo.
Chúng vừa gợi cảm giác an toàn, vừa khơi dậy trí tưởng tượng, giống như việc xem một tác phẩm nghệ thuật của sự dễ thương đầy tính biểu tượng.
Kiểm soát và an toàn hơn
Trong thế giới đầy biến động, con người luôn mong muốn được kiểm soát ít nhất một phần nào đó của cuộc sống dù thực tế điều đó không phải lúc nào cũng dễ dàng.
Những vật thể nhỏ bé thường khiến ta cảm thấy dễ kiểm soát và “quản lý” được. Kích thước nhỏ đồng nghĩa với việc chúng không gây nguy hiểm, dễ cầm nắm, dễ hiểu, và nhờ đó, tạo cảm giác thoải mái về mặt tâm lý.
Đồng thời, “sự bất lực đáng yêu” của những thứ nhỏ nhắn khiến ta dễ mở lòng, vì chúng không thể đe dọa chúng ta. Từ đó, ta không chỉ cảm thấy an toàn hơn mà còn có xu hướng tự tin và kiểm soát hơn trong tương tác với chúng.
Một biểu tượng cảm xúc và ký ức
Ở một tầng sâu hơn, sự hấp dẫn của những vật thể thu nhỏ như mô hình xe hơi, tượng nhỏ cú mèo hay tháp Eiffel không chỉ đến từ hình dáng dễ thương mà còn từ ý nghĩa biểu tượng của chúng. Với nhiều người, những vật phẩm này đại diện cho ước mơ, mục tiêu hoặc những điều chưa thể chạm tới trong đời thực.
Chuyên gia tâm lý Carla Marie Manly lý giải: “Dù không thể sở hữu một chiếc xe đua đắt tiền hay một bức tượng nghệ thuật khổng lồ, chúng ta vẫn có thể cảm thấy hài lòng khi cầm trên tay một phiên bản thu nhỏ của chúng.”
Những mô hình ấy mang đến phần thưởng cảm xúc bất ngờ, dù chỉ là qua hình thức tượng trưng. Đó cũng là lý do tại sao nhiều người sưu tầm hoặc tặng quà lưu niệm nhỏ xinh sau mỗi chuyến đi.
Tùy theo nhu cầu và trải nghiệm cá nhân, những món đồ nhỏ bé ấy có thể mang lại cảm giác kết nối, thỏa mãn và cả sự an ủi sâu sắc khác nhau.
Sự dễ thương trong hành vi xã hội và văn hóa đại chúng
Bạn đã bao giờ rơi vào tình huống căng thẳng với một người hoặc một nhóm người và rồi có điều gì đó dễ thương xảy ra – có thể là một đứa trẻ nhỏ chen vào cuộc trò chuyện và nói điều gì đó dễ thương, và căng thẳng tan biến trong một phút chưa?
Đó là vì sự dễ thương có thể mang mọi người lại gần nhau hơn. Sự tương tác với sự dễ thương có thể làm dịu tâm trạng, mang lại một chút niềm vui cho mọi người và khiến mọi người giải tỏa căng thẳng thông qua tiếng cười.
Sự dễ thương khuyến khích hành vi hữu ích như quan tâm đến người khác, giúp đỡ và gắn kết xã hội.
Những phẩm chất dễ thương thường được thấy trong văn hóa đại chúng. Sự dễ thương đóng vai trò rất lớn trong văn hóa đại chúng, với các nhân vật, động vật và xu hướng dễ thương trở thành cách để mọi người kết nối và chia sẻ những cảm xúc tích cực.
Những thứ như biểu tượng cảm xúc dễ thương, thú nhồi bông và nhân vật hoạt hình thường được sử dụng trên phương tiện truyền thông xã hội , quảng cáo và giải trí để thu hút sự chú ý và tạo ra mối liên kết cảm xúc với khán giả.
Sự dễ thương này cũng thường được khai thác trong quảng cáo và xây dựng thương hiệu sản phẩm, chẳng hạn như sử dụng linh vật dễ thương hoặc đáng yêu. Sự dễ thương được sử dụng rộng rãi trong văn hóa đại chúng, hãy xem xét các video về động vật và linh vật khai thác sự gắn bó về mặt cảm xúc và lòng trung thành với thương hiệu. Những cảm xúc như vậy có thể ảnh hưởng đến thói quen chi tiêu, củng cố mối liên hệ với thương hiệu hoặc mục đích.
Mặt tối của sự dễ thương
Sự hung hăng dễ thương
Khi dễ thương bị khai thác quá mức mọi người cũng thay đổi theo cách tương tự.
Người ta cho rằng sự hung hăng dễ thương giúp cân bằng sự phấn khích và tình cảm do sự dễ thương gây ra, ngăn ngừa tình trạng quá tải về mặt cảm xúc.
— Sanam Hafeez, Tiến sĩ Tâm lý học
Bạn đã bao giờ thấy thứ gì đó dễ thương đến mức… muốn “nghiến răng”, “véo má” hay thốt lên “Tôi muốn ăn bạn luôn!”? Hiện tượng này được gọi là “sự hung hăng dễ thương” (cute aggression), một phản ứng tâm lý kỳ lạ nhưng phổ biến.
Hiện tượng này không phải là dấu hiệu của bạo lực, mà là cơ chế tự cân bằng cảm xúc của não bộ. Khi đối diện với thứ gì đó quá mức đáng yêu, cảm xúc phấn khích và yêu thương có thể tăng vọt.
Để tránh quá tải cảm xúc, não tạo ra phản ứng mang màu sắc “hung hăng nhẹ” như một cách hạ nhiệt và kiểm soát.
Một công cụ khai thác tâm lý
Trong lĩnh vực truyền thông và quảng cáo, sự dễ thương không chỉ là cảm xúc, nó còn là chiến lược thuyết phục. Hình ảnh em bé, động vật nhỏ, hay hoạt hình ngộ nghĩnh thường được sử dụng để:
- Gây thiện cảm tức thì;
- Tạo niềm tin nhanh chóng;
- Thúc đẩy hành vi tiêu dùng hoặc quyên góp.
Vấn đề nảy sinh khi các hình ảnh dễ thương bị sử dụng một cách máy móc, thiếu cân nhắc đạo đức, khiến người tiêu dùng rơi vào trạng thái bị thao túng cảm xúc mà không nhận ra.
Áp lực của sự “dễ thương hóa”
Sự lan tỏa của văn hóa “càng dễ thương càng tốt” đã dẫn đến áp lực ngoại hình và hành vi.
Nữ giới thường bị kỳ vọng phải duy trì hình ảnh “ngoan, ngây thơ, đáng yêu” – một chuẩn mực dễ thương vô hình có thể giới hạn sự tự do biểu đạt cá nhân.
Trong khi đó, trẻ em đôi khi bị khuyến khích hoặc ép buộc thể hiện sự dễ thương chỉ để làm hài lòng người lớn, thay vì được là chính mình một cách tự nhiên.
Ngoài ra, không gian mạng trở thành nơi nhiều người cảm thấy cần phải “dễ thương hóa” hình ảnh cá nhân để thu hút sự chú ý, đôi khi đánh đổi cả tính chân thật.
Áp lực này có thể làm xói mòn tính tự nhiên và đa dạng trong biểu hiện cá nhân, đồng thời khiến sự dễ thương trở thành “chuẩn mực” vô hình, dẫn đến so sánh, tự ti hoặc gồng mình quá mức.
Chúng ta đang yêu hay đang lợi dụng sự dễ thương?
Sự dễ thương vốn là cầu nối cảm xúc, nhưng khi bị lạm dụng, nó có thể làm mờ ranh giới giữa sự đồng cảm thật sự và cảm xúc bị điều hướng để mua hàng hoặc tương tác.
Nhiều nội dung dễ thương hiện nay khai thác hình ảnh cá nhân như trẻ em, người khuyết tật hay thú cưng để phục vụ mục đích thương mại hoặc truyền thông.
Chạy theo sự dễ thương cũng có thể khiến những giá trị nội tại bị lu mờ, khi hình ảnh bắt mắt tạm thời được ưu tiên hơn chiều sâu thật sự.
Điều quan trọng là chúng ta cần ý thức và cẩn trọng hơn khi tạo ra hoặc tiếp nhận nội dung dễ thương, để đảm bảo rằng cảm xúc tích cực này không trở thành công cụ vô tình gây tổn thương hoặc thao túng người khác.
Một lời từ PSYEZ
Sự dễ thương là điều mà tất cả chúng ta đều quen thuộc, nhưng hầu hết chúng ta chưa xem xét đến lý do tâm lý đằng sau sự dễ thương và cách con người tiến hóa để thấy và có xu hướng cố gắng tiếp xúc với những thứ dễ thương thú vị đến vậy.
Mặc dù không phải tất cả chúng ta đều thấy những thứ giống hệt nhau đều dễ thương, nhưng hầu hết những thứ dễ thương đều có những phẩm chất giống trẻ con hoặc nhỏ, mềm mại và dễ thương.
Theo PSYEZ, sự dễ thương không đơn thuần là vẻ ngoài hấp dẫn, mà là cánh cửa mở ra những tầng sâu trong tâm lý con người. Càng hiểu về nó, ta càng ý thức rõ hơn về vai trò của cảm xúc trong các mối quan hệ và lựa chọn hàng ngày.
Nguồn tham khảo
Kringelbach, M. L., Stark, E. A., Alexander, C., Bornstein, M. H., & Stein, A. (2016). On cuteness: Unlocking the parental brain and beyond. Trends in cognitive sciences, 20(7), 545-558.
Dale, J. P., Goggin, J., Leyda, J., McIntyre, A. P., & Negra, D. (2016). The aesthetics and affects of cuteness. In The aesthetics and affects of cuteness (pp. 11-44). Routledge.
Alley, T. R. (1981). Head shape and the perception of cuteness. Developmental Psychology, 17(5), 650.
Brooks, V., & Hochberg, J. (1960). A psychophysical study of “cuteness”. Perceptual and Motor Skills, 11(2), 205-205.
