Fear – sợ hãi trong tâm lý học là một phản ứng cảm xúc mạnh mẽ trước mối đe dọa thực sự hoặc tưởng tượng. Đây là một cơ chế sinh tồn tự nhiên giúp con người phản ứng nhanh với nguy hiểm. Tuy nhiên, fear cũng có thể dẫn đến căng thẳng, lo âu và hạn chế khả năng phát triển cá nhân.
Theo các lý thuyết tâm lý học, nỗi sợ có thể xuất phát từ phản ứng sinh lý (James-Lange), xảy ra đồng thời với phản ứng thần kinh (Cannon-Bard) hoặc được hình thành qua trải nghiệm (Conditioning Theory). Fear khác với anxiety (lo lắng) ở chỗ nó gắn liền với một mối đe dọa cụ thể, trong khi anxiety mang tính trừu tượng hơn.
Để kiểm soát fear, các phương pháp phổ biến như liệu pháp tiếp xúc (Exposure Therapy), kỹ thuật thư giãn và nhận thức lại (Cognitive Reframing) giúp con người vượt qua nỗi sợ và cải thiện chất lượng cuộc sống. Nếu fear ảnh hưởng tiêu cực đến sinh hoạt hằng ngày, hãy tìm đến chuyên gia tâm lý để được hỗ trợ hiệu quả.
Sợ hãi trong tâm lý học là gì?
Sợ hãi (Fear) là một cảm xúc tự nhiên và nguyên thủy mà bất kỳ ai cũng có thể trải nghiệm ở một mức độ nào đó.
Sợ hãi là phản ứng cơ bản, mang tính cảm xúc đối với mối đe dọa hoặc nguy hiểm được nhận thức. Nó kích hoạt phản ứng ‘chiến đấu hay bỏ chạy’ của cơ thể, dẫn đến những thay đổi về mặt sinh lý như nhịp tim tăng và mức adrenaline tăng.
Sợ hãi là một cơ chế sinh tồn thiết yếu, giúp cá nhân phản ứng với những tình huống có khả năng đe dọa tính mạng. Nó có thể phản ứng với các mối đe dọa tức thời, hữu hình và những mối quan tâm trừu tượng hơn hoặc trong tương lai. Sợ hãi cũng có thể được học thông qua những kinh nghiệm hoặc quan sát trong quá khứ.
Mọi người có thể cảm thấy sợ hãi khi ở trong những tình huống như đi bộ về nhà một mình vào ban đêm, đối mặt với những con vật mà họ cho là nguy hiểm hoặc khi chuẩn bị nhảy dù ra khỏi máy bay.
Sợ hãi cũng có thể là do cảm giác căng thẳng và lo lắng. Nó cũng có thể góp phần gây ra một số cảm giác ghê tởm, vì theo một nghiên cứu điều tra những người sợ hoặc không sợ rắn, những người trải qua nỗi sợ này đã báo cáo cảm giác ghê tởm và sợ hãi cao độ (Rádlová và cộng sự, 2020).
Sợ hãi là phản ứng rất tự nhiên của con người, xuất hiện như một cơ chế phòng vệ khi đối mặt với nguy hiểm hoặc tác hại tiềm ẩn. Nó có thể biểu hiện trong nhiều tình huống khác nhau và là một phần bình thường của trải nghiệm con người.
Tuy nhiên, khi nỗi sợ hãi trở nên cực đoan trong một số tình huống nhất định, chẳng hạn như trong các tình huống xã hội hoặc đối với một đối tượng cụ thể, thì điều này có thể chỉ ra một vấn đề nghiêm trọng hơn.
Trong những trường hợp như vậy, việc tìm kiếm sự giúp đỡ và hỗ trợ chuyên nghiệp có thể có ích trong việc kiểm soát và vượt qua nỗi sợ hãi.
Phản ứng sinh hóa
Sợ hãi là phản ứng bình thường trước nhiều tình huống và bao gồm hai phản ứng chính: sinh hóa và cảm xúc.
Phản ứng sinh hóa với nỗi sợ hãi khiến cơ thể chúng ta phản ứng với các mối đe dọa nhận thức được trong môi trường.
Điều này tạo ra các phản ứng vật lý tự động như đổ mồ hôi, nhịp tim tăng, khó thở và giãn đồng tử. Những phản ứng cơ thể này chuẩn bị cho cơ thể chống lại mối đe dọa hoặc chạy trốn khỏi nó – đây được gọi là phản ứng ‘chiến đấu hoặc bỏ chạy’.
Để phản ứng với mối đe dọa, hệ thần kinh giao cảm, một phần của hệ thần kinh tự chủ, sẽ được kích hoạt bằng cách giải phóng đột ngột các hormone.
Hệ thần kinh giao cảm sau đó kích thích tuyến thượng thận để kích hoạt giải phóng hormone, dẫn đến các phản ứng vật lý. Các hormone này là:
- Epinephrine (adrenaline) – Cung cấp năng lượng cho các cơ chính của cơ thể để chúng có thể phản ứng với mối đe dọa được nhận thức.
- Norepinephrine (noradrenaline) – tăng sự tỉnh táo, kích thích và chú ý. Co mạch máu giúp duy trì huyết áp trong thời gian căng thẳng.
Phản ứng cảm xúc
Tuy nhiên, phản ứng cảm xúc đối với nỗi sợ hãi được cá nhân hóa cho từng cá nhân. Vì sinh học của nỗi sợ hãi liên quan đến một số phản ứng hóa học giống nhau đối với những cảm xúc dễ chịu, chẳng hạn như phấn khích và hạnh phúc, nên mọi người có thể trải qua những cảm xúc dễ chịu hoặc khó chịu đối với nỗi sợ hãi.
Ví dụ, một số người có thể thích đi tàu lượn siêu tốc, trong khi những người khác có thể có phản ứng tiêu cực và sẽ tránh những trò chơi này bằng mọi giá.
Mặc dù phản ứng sinh hóa khi sợ hãi có thể giống nhau, nhưng một số người sẽ trải nghiệm cường độ của những tình huống sợ hãi khác với những người khác.
Triệu chứng và chẩn đoán
Mọi người có thể trải qua nỗi sợ hãi theo những cách khác nhau, nhưng một số triệu chứng thể chất và cảm xúc phổ biến là:
- Đổ mồ hôi
- Nhịp tim nhanh
- Buồn nôn
- Chóng mặt
- Đau ngực
- Khô miệng
- Đau bụng
- Ớn lạnh
- Hụt hơi
- Run rẩy
- Cảm thấy choáng ngợp
- Cảm thấy mất kiểm soát
- Cảm giác cái chết sắp xảy ra
- Sự sợ hãi
Để chẩn đoán tình trạng liên quan đến sợ hãi và lo lắng, các triệu chứng phải dai dẳng, ảnh hưởng đến một số hoạt động bình thường và không thể giải thích tốt hơn bằng tình trạng khác.
Nếu cảm giác sợ hãi trở nên dai dẳng và quá mức, điều này có thể được chẩn đoán là một loại rối loạn lo âu, tùy thuộc vào các triệu chứng gặp phải.
Các rối loạn phổ biến liên quan đến nỗi sợ hãi là: ám ảnh sợ hãi, rối loạn lo âu tổng quát, rối loạn lo âu xã hội, rối loạn lo âu lành mạnh, rối loạn hoảng sợ và rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD).
Sợ hãi có hữu ích không?
Trong nhiều tình huống, nỗi sợ hãi là bình thường và lành mạnh vì nó có thể ngăn chúng ta bước vào những tình huống có hại và giúp chúng ta quyết định khi nào nên thoát khỏi những tình huống này.
Mối đe dọa nguy hiểm tức thời và những phản ứng vật lý đi kèm có thể giúp chúng ta tập trung sự chú ý và thúc đẩy chúng ta đối phó với mối nguy hiểm, bằng cách chống lại nó (chiến đấu) hoặc chạy trốn khỏi nó (bỏ chạy).
Nỗi sợ hãi cũng có thể giúp chúng ta phản ứng với nguy hiểm mà không cần phải suy nghĩ về nó một cách có ý thức.
Ví dụ, nếu một chiếc xe đang lao về phía chúng ta, nỗi sợ hãi có thể khiến chúng ta nhảy ra khỏi đường và do đó cứu được mạng sống của mình. Ngoài ra, nếu con người có khả năng nhận thấy nỗi sợ hãi ở người khác vì chúng ta nhận ra nỗi sợ hãi ở chính mình, chúng ta có thể trao lòng trắc ẩn và sự an ủi cho người khác để giúp họ đối phó.
Ngược lại, mức độ sợ hãi cực độ có thể dẫn đến phát triển các tình trạng sức khỏe tâm thần như ám ảnh sợ hãi hoặc các tình trạng lo âu khác. Ám ảnh sợ hãi là nỗi sợ hãi dữ dội, dai dẳng và không cân xứng về một điều gì đó, một sự kiện hoặc một tình huống.
Chứng sợ hãi biến phản ứng sợ hãi bình thường thành thứ gì đó khó hoặc không thể kiểm soát và có thể gây bất lợi cho cuộc sống của mọi người. Tương tự như vậy, các tình trạng lo âu khác, chẳng hạn như rối loạn lo âu tổng quát và rối loạn lo âu xã hội , liên quan đến sự lo lắng hoặc sợ hãi dữ dội về nhiều thứ và các tình huống xã hội.
Phản ứng sinh hóa và cảm xúc đối với nỗi sợ hãi có thể cực đoan đến mức có thể ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống của mọi người. Nếu nỗi sợ hãi trở nên quá mức, chẳng hạn như ở những người mắc chứng rối loạn lo âu, nó có thể khiến chúng ta bị mắc kẹt, ngăn cản chúng ta làm những việc mình muốn.
Rối loạn liên quan đến sợ hãi
Nỗi sợ hãi
Chứng sợ hãi có thể được chẩn đoán khi một số tình huống, sự kiện hoặc đối tượng nhất định tạo ra nỗi sợ hãi mạnh mẽ, phi lý. Một số triệu chứng của chứng sợ hãi bao gồm:
-
Cảm giác lo lắng không thể kiểm soát khi tiếp xúc với nguồn gây sợ hãi.
-
Cảm giác rằng nguồn gốc của nỗi sợ hãi cần phải được tránh bằng mọi giá.
-
Không thể hoạt động bình thường khi phải đối mặt với nỗi sợ hãi.
-
Họ có thể thừa nhận rằng nỗi sợ hãi đó là vô lý và thái quá, kết hợp với việc không thể kiểm soát được cảm giác sợ hãi.
- Cảm thấy không có khả năng đối phó với nỗi sợ hãi.
Có thể chẩn đoán các loại ám ảnh khác nhau: ám ảnh cụ thể, ám ảnh xã hội và ám ảnh sợ không gian rộng. Ám ảnh cụ thể là nỗi sợ dữ dội, phi lý về một tác nhân cụ thể.
Một số chứng sợ cụ thể phổ biến là nhện và rắn. Chứng sợ xã hội là nỗi sợ sâu sắc về sự sỉ nhục nơi công cộng hoặc bị người khác đánh giá tiêu cực trong các tình huống xã hội.
Agoraphobia là nỗi sợ hãi mãnh liệt về những tình huống mà việc thoát ra có thể khó khăn (hoặc xấu hổ) hoặc trong trường hợp có cơn hoảng loạn bất ngờ, có thể không có sự trợ giúp. Đây có thể là nỗi sợ không gian kín, cũng như không gian mở hoặc đông đúc.
Chứng sợ hãi cụ thể được gọi là chứng sợ hãi đơn giản vì chúng thường có thể liên quan đến nguyên nhân có thể xác định được và không có khả năng ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày vì người bệnh có thể tránh được tác nhân gây ra chứng sợ hãi.
Ví dụ, nếu ai đó mắc chứng sợ độ cao, họ sẽ không gặp phải nỗi sợ này hàng ngày, mà chỉ trong những tình huống họ phải đối mặt với nỗi sợ đó.
Tuy nhiên, chứng sợ xã hội (còn gọi là rối loạn lo âu xã hội) và chứng sợ không gian rộng được gọi là chứng sợ phức tạp vì tác nhân gây ra chúng khó nhận biết hoặc tránh được, và người mắc chứng sợ này có nhiều khả năng trải qua nỗi sợ liên quan thường xuyên hơn so với những người mắc chứng sợ cụ thể.
Rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD)
PTSD là một rối loạn sức khỏe tâm thần có thể phát triển ở những người đã trải qua hoặc chứng kiến một sự kiện đau thương, chẳng hạn như tai nạn nghiêm trọng, chiến đấu quân sự, tấn công tình dục hoặc thể xác hoặc thiên tai.
Một trong những triệu chứng chính của PTSD là trải qua nỗi sợ hãi, lo lắng hoặc đau khổ dữ dội khi phải đối mặt với những lời nhắc nhở về sự kiện đau thương, ngay cả khi tình huống hiện tại thực sự không nguy hiểm hoặc đe dọa (Maren và cộng sự, 2013).
Phản ứng sợ hãi này được cho là có liên quan đến cách não xử lý và mã hóa ký ức về sự kiện đau thương. Khi ai đó trải qua một sự kiện đau thương, phản ứng sợ hãi của não được kích hoạt, gây ra sự giải phóng các hormone căng thẳng như cortisol và adrenaline.
Tuy nhiên, ở những người mắc PTSD, phản ứng sợ hãi của não có thể trở nên quá hoạt động và cảnh giác quá mức, khiến họ coi ngay cả những tín hiệu nhỏ trong môi trường của họ là mối đe dọa tiềm tàng. Ví dụ, một cựu chiến binh từng trải qua chấn thương chiến đấu có thể cảm thấy sợ hãi hoặc hoảng loạn dữ dội khi nghe thấy tiếng xe nổ hoặc tiếng pháo hoa, vì những âm thanh này có thể gợi lại ký ức về tiếng súng hoặc tiếng nổ.
Về bản chất, phản ứng sợ hãi ở những người mắc PTSD được kích hoạt bởi mối liên hệ giữa những trải nghiệm hiện tại và những sự kiện đau thương trong quá khứ, chứ không phải bởi mối nguy hiểm thực sự và hiện tại.
Những mối liên hệ này có thể mạnh đến mức ngay cả những lời nhắc nhở tinh tế về chấn thương cũng có thể kích hoạt phản ứng sợ hãi toàn diện, dẫn đến các triệu chứng như hoảng loạn, cảnh giác quá mức và hành vi tránh né.
Những người mắc GAD thường có những lo lắng dai dẳng và quá mức về cuộc sống hàng ngày và lo lắng về nhiều thứ. Họ có thể lo sợ về sức khỏe, tài chính, sự an toàn và các mối quan hệ, v.v. đến mức có thể trở nên kiệt sức.
Những người mắc chứng GAD có xu hướng gặp phải các triệu chứng về thể chất liên quan đến nỗi sợ hãi nhưng thường xuyên hơn và vì nhiều lý do.
Rối loạn hoảng sợ được đặc trưng bởi nỗi sợ hãi và lo lắng về các cơn hoảng loạn xảy ra liên tục, là cảm giác sợ hãi đột ngột và dữ dội.
Những cảm giác này đôi khi có thể xảy ra mà không báo trước và đi kèm với các triệu chứng về thể chất như đau ngực, khó thở, nhịp tim nhanh và run rẩy.
Các cơn hoảng loạn có thể trở nên rất dữ dội, làm suy yếu khả năng hoạt động của cá nhân trong suốt cơn hoảng loạn.
Nguyên nhân nào gây ra nỗi sợ hãi?
Chứng sợ hãi cụ thể thường phát triển ở thời thơ ấu và trong một số trường hợp, có thể xác định chính xác vào một thời điểm nào đó.
Trong một số trường hợp, chứng sợ hãi cụ thể có thể là kết quả của trải nghiệm đau thương thời thơ ấu với vật thể, sự kiện hoặc tình huống gây sợ hãi, chẳng hạn như chứng sợ xe đạp do tai nạn ngã xe đạp thời thơ ấu.
Thuyết tiến hóa của sự sợ hãi
Seligman (1971) đã áp dụng lý thuyết giả thuyết về sự chuẩn bị của mình để giải thích tại sao con người lại sợ hãi. Giả thuyết về sự chuẩn bị là niềm tin rằng con người có xu hướng sợ những thứ từng là nguồn nguy hiểm đối với tổ tiên của chúng ta.
Seligman cho rằng nỗi sợ hãi của những người được chẩn đoán mắc chứng ám ảnh sợ hãi phản ánh quá trình học tập được chuẩn bị theo tiến hóa để sợ các sự kiện và tình huống gây ra mối đe dọa đến sự sống còn.
Ông lập luận rằng những mối đe dọa này xuất phát từ góc độ tiến hóa chứ không phải từ góc độ đương đại.
Điều này có thể giải thích tại sao những nỗi sợ như sợ động vật nguy hiểm, sợ độ cao, sợ không gian kín và sợ bị xã hội đánh giá lại rất phổ biến và có vẻ như là nỗi sợ bẩm sinh.
Những nỗi sợ hãi hiện đại như xe đạp, thiết bị điện bị hỏng và súng ít phổ biến hơn vì đây không phải là mối đe dọa đến sự sống còn của tổ tiên chúng ta.
Giả thuyết về sự chuẩn bị cho rằng con người có thể có phản ứng bẩm sinh với các kích thích cụ thể mà không cần bất kỳ tác động nào từ môi trường trước đó.
Điều này đã được các nhà khoa học kiểm chứng và phát hiện ra rằng huấn luyện con người sợ rắn và nhện dễ hơn là huấn luyện chó sợ gối chẳng hạn.
Điều này đặc biệt đúng đối với trẻ nhỏ, những trẻ dường như sợ rắn và nhện trước khi gặp hoặc nghe nói về chúng.
Điều kiện sợ hãi
Phản xạ sợ hãi Pavlov là trạng thái sợ hãi hoặc lo lắng đã được chứng minh ở động vật sau khi lặp đi lặp lại việc ghép nối một kích thích đe dọa với một kích thích trung tính trước đó bằng cách sử dụng phản xạ sợ hãi cổ điển.
Trong các thí nghiệm, các nhà nghiên cứu sẽ ghép một kích thích trung tính với một kích thích khó chịu – chẳng hạn như tiếng ồn lớn hoặc cú sốc. Sau khi ghép nối nhiều lần hai kích thích này, kích thích trung tính tự nó cuối cùng sẽ gây ra trạng thái sợ hãi.
Đây là một cách khác có thể gây ra nỗi sợ hãi dữ dội. Nỗi sợ hãi mà động vật thể hiện sẽ được coi là cần thiết cho sự sống còn của chúng trong trường hợp này.
Quá trình sợ hãi này có thể được học ở những người mắc chứng rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD).
Rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD) là một chứng rối loạn lo âu gây ra bởi những sự kiện rất đau buồn, đáng sợ hoặc chấn thương, khiến cá nhân phải sống lại chúng thông qua các triệu chứng đau khổ về mặt tâm lý dữ dội hoặc kéo dài khi bị kích hoạt.
Điều này bao gồm các phản ứng sinh lý rõ rệt như phản ứng không điều kiện thái quá và không ngừng nghỉ đối với các kích thích (ví dụ: đám đông, ánh sáng nhấp nháy hoặc âm thanh) liên quan đến chấn thương (ví dụ: tử vong hoặc thương tích).
PTSD có thể gây ra cảm giác sợ hãi dữ dội khi có điều gì đó cụ thể kích hoạt nó. Hầu hết thời gian, tác nhân kích hoạt sẽ không phải là mối đe dọa thực sự đối với sự sống còn mà là một kích thích có điều kiện đối với cá nhân.
Điều này có nghĩa là họ có thể trải qua cảm giác sợ hãi dữ dội vào những thời điểm không phù hợp.
Phản ứng sợ hãi của não
Vùng não chính chịu trách nhiệm cho nỗi sợ hãi là hạch hạnh nhân. Hạch hạnh nhân là tập hợp các nhân trong hệ thống limbic.
Một số nhân chính trong hạch hạnh nhân là nhân bên, nhân cơ bản, nhân bên trung tâm và nhân y tế trung tâm. Nhân bên là đầu vào chính nhận đầu vào từ đồi thị và vỏ não, cung cấp cho nó thông tin về các kích thích giác quan đang được trải nghiệm.
Nhân đầu ra chính của hạch hạnh nhân là nhân trung gian, chiếu tới các cấu trúc khác nhau, chẳng hạn như nhân quanh não thất của vùng dưới đồi, kích hoạt giải phóng hormone căng thẳng cortisol.
Nó cũng truyền đến vùng dưới đồi bên để kích thích hệ thần kinh tự chủ, dẫn đến các triệu chứng sinh lý liên quan đến phản ứng chiến đấu hay bỏ chạy hoặc sợ hãi.
