Nuôi dạy con bằng sự hài hước: Lợi ích và rủi ro

Các nghiên cứu mới đây đang dần làm sáng tỏ vai trò của sự hài hước trong sự phát triển nhận thức và cảm xúc của con người ngay từ những giai đoạn đầu đời.

Cụ thể, một số bằng chứng cho thấy trẻ sơ sinh, ngay từ khi chỉ mới sáu tháng tuổi, đã bắt đầu thể hiện khả năng nhận diện và đánh giá sự hài hước (Hoicka, 2016; Hoicka & Gattis, 2008; Hoicka & Martin, 2016; Mireault et al., 2015; Mireault et al., 2014; Mireault et al., 2018)

Điều này cho thấy rằng, ngay cả ở độ tuổi chưa thể giao tiếp bằng lời nói, trẻ nhỏ vẫn có thể phản ứng với các yếu tố hài hước trong môi trường xung quanh, chẳng hạn như những biểu cảm khuôn mặt ngộ nghĩnh, âm thanh vui nhộn hoặc những hành động mang tính chất gây cười của người lớn.

Trong suốt bốn thập kỷ qua, nhiều nhà nghiên cứu đã tập trung vào việc phân tích các giai đoạn phát triển của sự hài hước từ khi trẻ còn nhỏ cho đến lúc trưởng thành.

Một số nghiên cứu đã xác định rằng sự hài hước không chỉ đơn thuần là một kỹ năng giao tiếp hay một phương tiện giải trí, mà nó còn là một phần tất yếu trong quá trình phát triển nhận thức và cảm xúc của con người.

Một số nhà khoa học cho rằng sự hài hước thực chất là kết quả của một quá trình tiến hóa lâu dài, trong đó con người phát triển xu hướng sinh học đối với các hoạt động vui chơi và tương tác xã hội (Loizou & Kyriakou, 2016; McGhee, 1989; Bariaud, 1989; Bergen, 2018; Goldstein & Ruch, 2018)

Điều này có nghĩa là sự hài hước không chỉ đơn giản là một đặc điểm văn hóa hay một kỹ năng học được, mà nó có thể đã ăn sâu vào bản chất của con người như một cơ chế quan trọng giúp trẻ nhỏ thích nghi với môi trường sống, phát triển khả năng tư duy linh hoạt và hình thành các mối quan hệ xã hội lành mạnh.

Vai trò của sự hài hước trong hành vi và giao tiếp

Khi được sử dụng đúng cách, sự hài hước có thể thay đổi cục diện của những tình huống căng thẳng có nguy cơ dẫn đến xung đột (Norrick & Spitz, 2008; Sclavi, 2008; Heinemann, 2009). Bằng cách tạo ra sự bất ngờ và phi logic, hài hước có thể phá vỡ những mô thức hành vi quen thuộc, từ đó thúc đẩy khả năng ứng biến và tạo ra một kết quả khác.

Hãy tưởng tượng một đứa trẻ đang khóc lóc và la hét trong một cơn giận dữ bùng nổ, bất chấp mọi nỗ lực dỗ dành của cha mẹ.

Trong trường hợp này, một chiến lược hài hước mà cha mẹ có thể sử dụng là bất ngờ nói: “Được rồi, bây giờ đến lượt bố/mẹ ăn vạ!” rồi sau đó diễn một màn giận dỗi thật khoa trương.

Hành động bất ngờ này có thể khiến đứa trẻ ngạc nhiên, dừng lại để quan sát phản ứng của cha mẹ. Khi “cơn giận giả” của cha mẹ lắng xuống, một người lớn khác có thể tiếp tục nhập vai và thể hiện sự ăn vạ của mình.

Đến lượt đứa trẻ, chúng có thể quay lại cơn giận của mình như chưa từng dừng lại. Sau vài lượt như vậy, cha mẹ có thể vỗ tay và nói: “Được rồi, bây giờ chúng ta chơi trò khác nhé!”

Những sự gián đoạn mang tính vui đùa như thế này không chỉ giúp xoa dịu tình huống căng thẳng mà còn khuyến khích khả năng sáng tạo và tư duy linh hoạt ở trẻ – những kỹ năng quan trọng đối với cả cha mẹ và con.

Hơn nữa, đối với cha mẹ, việc biến một cơn giận dữ thành một trò chơi hài hước có thể giúp họ tạo ra khoảng cách tâm lý (Paul & McGhee, 2019), giúp giảm căng thẳng và điều chỉnh phản ứng của mình một cách hiệu quả hơn trong quá trình nuôi dạy con.

Cũng có nhiều bằng chứng cho thấy mối quan hệ tích cực giữa cha mẹ và con, cùng với sự nhạy bén của cha mẹ trong việc đáp ứng tính khí của con, có mối liên hệ chặt chẽ với sự phát triển và hạnh phúc của trẻ (Chen et al., 2019; Davids et al., 2017; Yap et al., 2014)

Ứng dụng trong giáo dục

Bên cạnh những nghiên cứu về sự phát triển của sự hài hước ở trẻ em, trong những năm gần đây, các chuyên gia giáo dục cũng đã bắt đầu xem xét vai trò của sự hài hước trong quá trình giảng dạy và học tập.

Một số nhà nghiên cứu khuyến nghị rằng sự hài hước có thể được sử dụng như một chiến lược giảng dạy hiệu quả trong môi trường giáo dục trẻ em, giúp thiện sự tương tác giữa giáo viên và học sinh, giảm bớt căng thẳng trong lớp học và tạo ra một môi trường học tập tích cực hơn (Paul & McGhee, 2019; Yılmaz-Çam, 2023; Bergen & Modir Rousta, 2019; Yunus & Dalli, 2019)

Ngoài ra, có bằng chứng cho thấy rằng sự hài hước có thể trở thành một công cụ hỗ trợ tâm lý quan trọng đối với các gia đình có trẻ mắc khuyết tật.

Cụ thể, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc sử dụng sự hài hước có thể giúp các bậc cha mẹ đối phó với những thách thức trong việc chăm sóc con, đồng thời giúp trẻ em cảm thấy vui vẻ và bớt lo lắng hơn trong quá trình phát triển của mình (Fritz, 2020; Yunusc & Dalli, 2019; Fritz, 2021; Rieger & McGrail, 2013).

Rủi ro của việc nuôi dạy con bằng sự hài hước

Mặc dù hài hước có thể là một công cụ hữu ích trong việc nuôi dạy con, nhưng cần cẩn trọng khi áp dụng, vì nó không phải lúc nào cũng mang lại lợi ích và có thể tiềm ẩn rủi ro – đặc biệt trong những tình huống có sự chênh lệch quyền lực đáng kể giữa cha mẹ và con.

Ngoài ra, các nghiên cứu hiện tại vẫn chưa phân loại rõ các hình thức hài hước khác nhau, cũng như chưa xác định được cách sử dụng phù hợp nhất trong từng hoàn cảnh và độ tuổi của trẻ.

Tuy nhiên, dữ liệu sơ bộ cho thấy rằng nhiều bậc cha mẹ sẵn sàng sử dụng hài hước như một chiến lược nuôi dạy con. Hơn nữa, có mối liên hệ giữa việc cha mẹ thường xuyên sử dụng sự hài hước và cách trẻ cảm nhận về họ sau này.

Điều này gợi ý rằng hài hước có thể là một công cụ hữu ích nhưng chưa được khai thác đúng mức trong việc giúp cha mẹ phát triển, làm gương và thúc đẩy tư duy linh hoạt về nhận thức và cảm xúc cho con.

Để đảm bảo việc sử dụng hài hước trong nuôi dạy con đạt hiệu quả và tránh những tác động tiêu cực, cần xem xét các câu hỏi quan trọng sau:

• Những yếu tố nào quyết định một tình huống có phù hợp để áp dụng sự hài hước hay không?
• Những hình thức hài hước nào phù hợp với từng giai đoạn phát triển của trẻ và mục tiêu nuôi dạy con?
• Làm thế nào để sử dụng hài hước giúp cha mẹ và con phát triển tư duy linh hoạt trong việc giải quyết các vấn đề có thể trở nên căng thẳng?
• Làm sao để dạy cha mẹ áp dụng hài hước một cách hiệu quả, tránh lạm dụng hoặc gây tổn thương cho trẻ?
• Nếu hài hước có thể thay thế kỷ luật nghiêm khắc nhưng vẫn đảm bảo hiệu quả tương đương (hoặc cao hơn), liệu cha mẹ có sẵn sàng áp dụng không?

Nghiên cứu về vai trò của hài hước trong nuôi dạy con

Nhiều nghiên cứu trước đây đã chỉ ra rằng sự hài hước có thể thúc đẩy tính linh hoạt về nhận thức – khả năng thích ứng với những tình huống thay đổi và tìm ra giải pháp sáng tạo. Xuất phát từ giả thuyết này, một nhóm nghiên cứu tại Penn State College of Medicine, do Lucy Emery dẫn đầu, đã đặt ra câu hỏi liệu hài hước có thể trở thành một công cụ quan trọng trong việc nuôi dạy con, khi mà những thách thức và bất ngờ luôn hiện hữu. (Emery et al., 2024)

Hài hước và tính linh hoạt trong nuôi dạy con

Benjamin Levi, giáo sư nhi khoa và nhân văn tại Đại học Y khoa Penn State, chia sẻ:

“Hài hước có thể dạy con người tính linh hoạt về nhận thức, giảm căng thẳng và thúc đẩy khả năng giải quyết vấn đề sáng tạo. Cha tôi đã sử dụng hài hước, và tôi thấy nó hiệu quả. Tôi cũng áp dụng nó trong thực hành lâm sàng và với chính con của mình. Câu hỏi đặt ra là: Làm thế nào để sử dụng hài hước một cách xây dựng?”

Để tìm hiểu điều này, nhóm nghiên cứu đã khảo sát 312 người lớn tại Hoa Kỳ (từ 18 đến 45 tuổi), phần lớn là những người đã hoặc sẽ trở thành cha mẹ. Cuộc khảo sát được thực hiện qua nền tảng Mechanical Turk (MTurk) của Amazon, với bảng câu hỏi gồm 10 mục về quan điểm của họ đối với hài hước trong nuôi dạy con. (Emery et al., 2024)

Những phát hiện quan trọng

Kết quả cho thấy:

• 55% người tham gia cho biết cha mẹ họ đã sử dụng hài hước trong quá trình nuôi dạy.
• 72% tin rằng hài hước là một công cụ hiệu quả trong nuôi dạy con.
• 63% cho rằng hài hước mang lại nhiều lợi ích hơn là rủi ro.
• 62% đã hoặc có ý định sử dụng hài hước trong việc nuôi dạy con của chính họ. (Emery et al., 2024)

Tại sao hài hước lại là một công cụ mạnh mẽ?

Các nhà nghiên cứu đã xác định một số lợi ích quan trọng của sự hài hước trong nuôi dạy con:

• Giảm căng thẳng: Hài hước có thể xoa dịu những tình huống căng thẳng, ngăn chặn sự leo thang của xung đột.
• Thúc đẩy kỹ năng giải quyết vấn đề: Khi trẻ thấy cha mẹ sử dụng sự hài hước để xử lý các tình huống khó khăn, chúng học được cách nhìn nhận vấn đề một cách linh hoạt hơn.
• Tạo ra kết nối vui vẻ: Những khoảnh khắc hài hước có thể giúp xây dựng ký ức tích cực giữa cha mẹ và con.

Hài hước trong nuôi dạy con: Tương đồng với môi trường kinh doanh?

Lucy Emery nhận thấy một điểm tương đồng thú vị giữa nuôi dạy con và môi trường doanh nghiệp. Trong kinh doanh, sự hài hước đã được chứng minh là giúp phá vỡ rào cản thứ bậc, cải thiện sự hợp tác và thúc đẩy tư duy sáng tạo. Mặc dù mối quan hệ cha mẹ – con dựa trên tình yêu thương nhiều hơn, nhưng việc nuôi dạy con cũng đầy rẫy những tình huống căng thẳng.

“Sự hài hước có thể giúp giảm bớt căng thẳng và rào cản quyền lực trong nuôi dạy con, giúp cả cha mẹ và con cảm thấy tốt hơn trong những tình huống khó khăn.” – Lucy Emery, bác sĩ nhi khoa tại Bệnh viện Nhi Boston.

Một lời từ PSYEZ

Sự hài hước không chỉ là một phương tiện giải trí, mà còn đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển nhận thức, cảm xúc và xã hội của trẻ. Các nghiên cứu gần đây cho thấy, khi được áp dụng đúng cách, hài hước có thể trở thành một công cụ hữu hiệu giúp cha mẹ cải thiện mối quan hệ với con, giảm căng thẳng trong gia đình và hỗ trợ trẻ phát triển tư duy linh hoạt.

Ngoài ra, vì thành công của sự hài hước phần nào phụ thuộc vào phản ứng của người khác, nên việc cha mẹ sử dụng hài hước có thể bị coi là một hình thức “từ bỏ quyền lực” đối với con. Hơn nữa, nếu được thực hiện một cách vụng về hoặc thiếu suy nghĩ, sự hài hước có thể gửi đi những thông điệp sai lệch hoặc trở thành công cụ gây tổn thương cho trẻ.

Tuy nhiên, sự hài hước cũng sở hữu nhiều đặc điểm đầy hứa hẹn. Đáng chú ý, nó có thể tạo ra những sự thay đổi về góc nhìn (frameshifts), làm thay đổi cách chúng ta diễn giải một sự kiện hoặc phản ứng, từ đó mở ra những khả năng mới cho cả trẻ em và cha mẹ. Điều này bao gồm việc:

• Tạo ra sự phân tâm giúp trẻ nhìn nhận lại trải nghiệm của mình dưới một góc độ khác.
• Giúp cha mẹ tạo khoảng cách tâm lý (chẳng hạn như một khoảnh khắc để suy xét) giữa trải nghiệm tức thời và phản ứng của họ đối với nó.
• Góp phần tạo ra những trải nghiệm chung, giúp xây dựng mối liên kết bền chặt hơn giữa các thành viên trong gia đình.

Nguồn tham khảo

Bariaud, F. (1989). Age differences in children’s humor. Journal of Children in Contemporary Society, 20(1–2), 15–45.

Bergen, D. (2018). Humor as a developmental phenomenon: The contributions of Paul McGhee. HUMOR, 31(2), 213–231. https://doi.org/10.1515/humor-2016-0091

Bergen, D., & Rousta, M. (2018). Developing creativity and humor: The role of the playful mind. In Creativity and Humor (pp. 61–81).

Chen, Y., Haines, J., Charlton, B. M., & VanderWeele, T. J. (2019). Positive parenting improves multiple aspects of health and well-being in young adulthood. Nature Human Behaviour, 3(7), 684–691. https://doi.org/10.1038/s41562-019-0614-4

Conger, R. D., Belsky, J., & Capaldi, D. M. (2009). The intergenerational transmission of parenting: Closing comments for the special section. Developmental Psychology, 45(5), 1276–1283. https://doi.org/10.1037/a0016911

Davids, E. L., Roman, N. V., & Leach, L. (2017). The link between parenting approaches and health behavior: A systematic review. Journal of Human Behavior in the Social Environment, 27(6), 589–608. https://doi.org/10.1080/10911359.2017.1311816

Emery, L., Libera, A., Lehman, E., & Levi, B. H. (2024). Humor in parenting: Does it have a role? PLOS ONE, 19(7), e0306311. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0306311

Fritz, H. L. (2020). Coping with caregiving: Humor styles and health outcomes among parents of children with disabilities. Research in Developmental Disabilities, 104, 103700. https://doi.org/10.1016/j.ridd.2020.103700

Fritz, H. L. (2021). Caregiving in quarantine: Humor styles, reframing, and psychological well-being among parents of children with disabilities. Journal of Social and Personal Relationships, 39(3), 026540752110435. https://doi.org/10.1177/026540752110435

Goldstein, J., & Ruch, W. (2018). Paul McGhee and humor research. Humor, 31(2), 169–181.

Heinemann, T. (2009). Managing unavoidable conflicts in caretaking of the elderly: Humor as a mitigating resource. International Journal of the Sociology of Language, 200, 103–127.

Hoicka, E. (2016). Parents and toddlers distinguish joke, pretend, and literal intentional contexts through communicative and referential cues. Journal of Pragmatics, 95, 137–155.

Hoicka, E., & Gattis, M. (2008). Do the wrong thing: How toddlers tell a joke from a mistake. Cognitive Development, 23(1), 180–190.

Hoicka, E., & Martin, C. (2016). Two-year-olds distinguish pretending and joking. Child Development, 87(3), 916–928. https://doi.org/10.1111/cdev.12530

Hulbert, A. (2004). Raising America: Experts, parents, and a century of advice about children. Vintage Books.

Loizou, E., & Kyriakou, E. (2016). Young children’s appreciation and production of verbal and visual humor. Humor, 29(1), 99–124.

McGhee, P. E. (1989). Humor and children’s development: A guide to practical applications. Routledge.

Milteer, R. M., Ginsburg, K. R., Council on Communications and Media Committee on Psychosocial Aspects of Child and Family Health, Mulligan, D. A., Ameenuddin, N., Brown, A., & Christakis, D. A. (2012). The importance of play in promoting healthy child development and maintaining strong parent-child bond: Focus on children in poverty. Pediatrics, 129(1), e204–e213. https://doi.org/10.1542/peds.2011-2953

Mireault, G. C., Crockenberg, S. C., Sparrow, J. C., Cousineau, K., Pettinato, C. A., & Woodard, K. M. (2015). Laughing matters: Infant humor in the context of parental affect. Journal of Experimental Child Psychology, 136, 30–41. https://doi.org/10.1016/j.jecp.2015.02.005

Mireault, G. C., Crockenberg, S. C., Sparrow, J. E., Pettinato, C. A., Woodard, K. C., & Malzac, K. (2014). Social looking, social referencing and humor perception in 6- and-12-month-old infants. Infant Behavior and Development, 37(4), 536–545. https://doi.org/10.1016/j.infbeh.2014.06.007

Mireault, G. C., Crockenberg, S. C., Heilman, K., Sparrow, J. E., Cousineau, K., & Rainville, B. (2018). Social, cognitive, and physiological aspects of humor perception from 4 to 8 months: Two longitudinal studies. British Journal of Developmental Psychology, 36(1), 98–109. https://doi.org/10.1111/bjdp.12211

Norrick, N. R., & Spitz, A. (2008). Humor as a resource for mitigating conflict in interaction. Journal of Pragmatics, 40(10), 1661–1686.

Paul McGhee. (2019). Humor in the ECE classroom: A neglected form of play whose time has come. In Research on young children’s humor: Theoretical and practical implications for early childhood education (pp. 83–106).

Rieger, A., & McGrail, J. P. (2013). Coping humor and family functioning in parents of children with disabilities. Rehabilitation Psychology, 58(1), 89–97. https://doi.org/10.1037/a0031556

Roopnarine, J. L. (2011). Cultural variations in beliefs about play, parent-child play, and children’s play: Meaning for childhood development. In Pellegrini, A. D. (Ed.), The Oxford handbook of the development of play (pp. 19–37). Oxford University Press.

Roopnarine, J. L., & Davidson, K. (2015). Parent-child play across cultures: Advancing play research. American Journal of Play, 7(2), 228–252.

Sclavi, M. (2008). The role of play and humor in creative conflict management. Negotiation Journal, 24(2), 157–180.

Tamis-LeMonda, C., Bornstein, M. H., Kuchirko, Y., & Escobar, K. (2019). Being and becoming a parent. In Bornstein, M. H. (Ed.), Handbook of Parenting (Vol. 3, pp. 189–213). Routledge.

Teufl, L., & Ahnert, L. (2022). Parent–child play and parent–child relationship: Are fathers special? Journal of Family Psychology, 36(3), 416–426. https://doi.org/10.1037/fam0000967

Yap, M. B. H., Pilkington, P. D., Ryan, S. M., & Jorm, A. F. (2014). Parental factors associated with depression and anxiety in young people: A systematic review and meta-analysis. Journal of Affective Disorders, 156, 8–23. https://doi.org/10.1016/j.jad.2013.11.007

Yılmaz-Çam, B. (2023). An investigation of the relationship between early childhood teachers’ classroom management profiles and humor styles. Journal of Teacher Education and Educators.

Yunus, F. W., & Dalli, C. (2019). Creating a sense of togetherness through humor and laughter in early childhood education. International Journal of Early Childhood Learning, 26(2), 21–34.