Trong kỷ nguyên kỹ thuật số, Meme chính trị – những hình ảnh có tính châm biếm, hài hước hoặc biểu tượng – không còn đơn thuần là công cụ giải trí vô hại. Thực tế cho thấy, chúng đang ngày càng trở thành một chỉ báo tiềm ẩn cho nguy cơ bạo lực hàng loạt, đặc biệt trong các bối cảnh xã hội có chia rẽ chính trị sâu sắc.
Hãy tưởng tượng một đất nước có sự chia rẽ chính trị sâu sắc, nơi các nhóm khác nhau không tin tưởng lẫn nhau và bạo lực có vẻ dễ xảy ra. Bây giờ, hãy tưởng tượng một loạt hình ảnh chính trị, meme đáng ghét và video chế giễu từ các nguồn trong và ngoài nước tràn ngập trên mạng xã hội. Điều gì có khả năng xảy ra tiếp theo?
Việc sử dụng rộng rãi phương tiện truyền thông xã hội trong thời kỳ bất ổn chính trị và bạo lực đã khiến việc ngăn ngừa xung đột và xây dựng hòa bình trở nên khó khăn hơn. Phương tiện truyền thông xã hội đang thay đổi, với các công nghệ và chiến lược mới có sẵn để tác động đến suy nghĩ của mọi người trong các cuộc khủng hoảng chính trị.
Chúng bao gồm các cách mới để thúc đẩy niềm tin và mục tiêu, giành được sự ủng hộ, phi nhân tính hóa đối thủ, biện minh cho bạo lực và tạo ra sự nghi ngờ hoặc bác bỏ những sự thật bất tiện.
Đồng thời, bản thân các công nghệ cũng đang trở nên tinh vi hơn. Ngày càng nhiều các chiến dịch truyền thông xã hội sử dụng hình ảnh như meme, video và ảnh – dù đã chỉnh sửa hay chưa – có tác động lớn hơn đến mọi người so với chỉ văn bản.
Hệ thống AI khó hiểu hình ảnh hơn so với văn bản. Ví dụ, dễ theo dõi các bài đăng có nội dung “Người Ukraina là Đức Quốc xã” hơn là tìm và hiểu các hình ảnh giả mạo cho thấy những người lính Ukraina có biểu tượng Đức Quốc xã. Nhưng những loại hình ảnh này đang trở nên phổ biến hơn. Cũng giống như một bức tranh có giá trị bằng một ngàn từ, một meme có giá trị bằng một ngàn tweet.
Nhóm các nhà khoa học máy tính và xã hội đã giải quyết thách thức trong việc diễn giải nội dung hình ảnh bằng cách kết hợp các phương pháp trí tuệ nhân tạo với các chuyên gia về chủ đề con người để nghiên cứu cách các bài đăng trên phương tiện truyền thông xã hội trực quan thay đổi trong các tình huống rủi ro cao.
Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy những thay đổi này trong các bài đăng trên phương tiện truyền thông xã hội, đặc biệt là những bài đăng có hình ảnh, đóng vai trò là chỉ báo mạnh mẽ về bạo lực hàng loạt sắp xảy ra.
Meme – Chỉ báo tiềm tàng cho bạo lực hàng loạt trong thời đại số
Khi niềm tin giữa các nhóm đối lập trong xã hội bị xói mòn, việc lan truyền meme mang nội dung thù hằn, hình ảnh chế giễu đối thủ hoặc video giả mạo trên mạng xã hội có thể nhanh chóng thổi bùng căng thẳng, thúc đẩy thái độ cực đoan, thậm chí kích động hành vi bạo lực. Meme không chỉ truyền tải thông điệp nhanh chóng mà còn kích hoạt cảm xúc tập thể, góp phần định hình nhận thức và thái độ của công chúng theo hướng đối đầu.
Điều nguy hiểm là meme thường được tiếp nhận một cách vô thức – người dùng chia sẻ vì thấy “vui”, “hài hước”, nhưng không nhận ra tác động xã hội và chính trị sâu xa mà nó gây ra. Khi được sử dụng một cách chiến lược, meme có thể trở thành công cụ truyền thông đầy quyền lực trong các chiến dịch tuyên truyền, thao túng nhận thức và hợp thức hóa xung đột.
Sự gia tăng của meme
Phân tích gần đây của chúng tôi phát hiện ra rằng trong hai tuần trước cuộc xâm lược Ukraine của Nga năm 2022, đã có sự gia tăng gần 9.000% về số lượng bài đăng và tăng hơn 5.000% về hình ảnh bị chỉnh sửa từ các milblogger người Nga. Milblogger là những blogger tập trung vào các cuộc xung đột quân sự hiện tại.
ự gia tăng lớn này cho thấy chiến dịch tuyên truyền trực tuyến của Nga mạnh mẽ như thế nào và nước này sử dụng phương tiện truyền thông xã hội để tác động đến ý kiến của mọi người và biện minh cho cuộc xâm lược.
Điều này cũng cho thấy nhu cầu giám sát và phân tích nội dung trực quan trên phương tiện truyền thông xã hội tốt hơn. Để tiến hành phân tích, chúng tôi đã thu thập toàn bộ lịch sử các bài đăng và hình ảnh từ tài khoản của 989 miliblogger người Nga trên ứng dụng nhắn tin Telegram. Bao gồm gần 6 triệu bài đăng và hơn 3 triệu hình ảnh. Mỗi bài đăng và hình ảnh đều được đóng dấu thời gian và phân loại để tạo điều kiện cho việc phân tích chi tiết.
Pháp y truyền thông
Trước đây chúng tôi đã phát triển một bộ công cụ AI có khả năng phát hiện các thay đổi và thao túng hình ảnh. Ví dụ, một hình ảnh được phát hiện cho thấy một meme ủng hộ Nga chế giễu nhà báo chống Putin và cựu chiến binh Nga Arkady Babchenko, người đã bị các cơ quan an ninh Ukraine làm giả cái chết để vạch trần âm mưu ám sát chống lại ông.
Meme này có nội dung “game thủ không chết, họ hồi sinh”, ám chỉ đến các nhân vật trong trò chơi điện tử trở lại cuộc sống sau khi chết. Điều này làm giảm nhẹ tình trạng khó khăn của Babchenko và minh họa cho việc sử dụng hình ảnh bị chỉnh sửa để truyền tải thông điệp chính trị và tác động đến dư luận.
Đây chỉ là một ví dụ trong số hàng triệu hình ảnh đã bị thao túng một cách có chiến lược để thúc đẩy nhiều câu chuyện khác nhau. Phân tích thống kê của chúng tôi cho thấy sự gia tăng lớn về cả số lượng hình ảnh và mức độ thao túng của chúng trước cuộc xâm lược.
AI gặp khó khăn khi xử lý hình ảnh chính trị: Giới hạn của máy móc trong thế giới thị giác đầy ẩn dụ
Trong khi trí tuệ nhân tạo (AI) đã đạt được những bước tiến lớn trong việc phân tích văn bản thù hằn và phát hiện ngôn ngữ cực đoan, thì việc xử lý nội dung hình ảnh mang tính chính trị vẫn là một thách thức lớn. Hình ảnh – đặc biệt là meme, ảnh đã chỉnh sửa hoặc mang thông điệp ngụ ý – thường vượt quá khả năng diễn giải của các hệ thống AI hiện nay.
Ví dụ, một câu văn như “Người Ukraine là Đức quốc xã” có thể được hệ thống nhận diện và gắn cờ dễ dàng. Tuy nhiên, một bức ảnh lính Ukraine kèm biểu tượng phát xít, dù được lan truyền rộng rãi và gây tác động tâm lý mạnh mẽ hơn, lại khó bị phát hiện. Điều này cho thấy sức ảnh hưởng của hình ảnh thường lớn hơn chữ viết, nhưng việc giám sát chúng lại khó khăn hơn nhiều.
Các meme chính trị có thể chứa đựng hàng loạt thông điệp ẩn, được truyền tải thông qua biểu tượng, màu sắc, bối cảnh văn hóa hoặc sắp đặt hình ảnh tinh vi. Những lớp nghĩa này vượt qua khả năng hiểu biết ngữ cảnh của hệ thống tự động, vốn thiếu nền tảng tri thức xã hội, lịch sử và văn hóa.
Để giải quyết hạn chế này, ngày càng nhiều nhóm nghiên cứu đang áp dụng phương pháp kết hợp AI với chuyên môn từ các lĩnh vực xã hội học, chính trị học và truyền thông học. AI có thể giúp phân loại, nhóm hình ảnh theo cấu trúc hoặc mẫu hình, trong khi các chuyên gia con người sẽ phân tích nội dung tường thuật, bối cảnh và mục đích chính trị của hình ảnh.
Cách tiếp cận liên ngành này là chìa khóa để hiểu rõ hơn về cách hình ảnh thao túng dư luận và trở thành công cụ nguy hiểm trong các chiến dịch tuyên truyền.
Bối cảnh chính trị là quan trọng (media forensics)
Mặc dù các hệ thống AI này rất giỏi trong việc tìm ra ảnh giả, nhưng chúng không có khả năng hiểu được bối cảnh chính trị của hình ảnh. Do đó, điều quan trọng là các nhà khoa học AI phải làm việc chặt chẽ với các nhà khoa học xã hội để diễn giải đúng những phát hiện này.
Hệ thống AI của chúng tôi cũng phân loại hình ảnh theo mức độ tương đồng, sau đó cho phép các chuyên gia phân tích sâu hơn các cụm hình ảnh dựa trên nội dung tường thuật và ý nghĩa cụ thể về mặt văn hóa và chính trị. Điều này không thể thực hiện ở quy mô lớn nếu không có sự hỗ trợ của AI.
Ví dụ, một hình ảnh giả của tổng thống Pháp Emmanuel Macron với thống đốc Ukraine Vitalii Kim có thể vô nghĩa đối với một nhà khoa học AI. Nhưng đối với các nhà khoa học chính trị, hình ảnh này dường như ca ngợi lòng dũng cảm phi thường của người Ukraine trái ngược với các nhà lãnh đạo nước ngoài dường như sợ các mối đe dọa hạt nhân của Nga. Mục đích là củng cố sự nghi ngờ của Ukraine về các đồng minh châu Âu của họ.
Chiến tranh meme
Sự chuyển dịch sang phương tiện truyền thông trực quan trong những năm gần đây mang đến một loại dữ liệu mới mà các nhà nghiên cứu vẫn chưa nghiên cứu nhiều chi tiết.
Việc xem hình ảnh có thể giúp các nhà nghiên cứu hiểu được cách các đối thủ đóng khung lẫn nhau và cách điều này có thể dẫn đến xung đột chính trị. Bằng cách nghiên cứu nội dung trực quan, các nhà nghiên cứu có thể thấy cách các câu chuyện và ý tưởng được lan truyền, giúp chúng ta hiểu được các yếu tố tâm lý và xã hội liên quan.
Điều này đặc biệt quan trọng để tìm ra những cách thức tinh vi và tiên tiến hơn để tác động đến con người. Các dự án như thế này cũng có thể góp phần cải thiện các nỗ lực cảnh báo sớm và giảm thiểu rủi ro bạo lực và bất ổn.
Meme và chiến dịch thao túng thông tin trước cuộc xâm lược Ukraine năm 2022
Một nghiên cứu chuyên sâu cho thấy meme và hình ảnh chỉnh sửa đã đóng vai trò trung tâm trong chiến dịch thao túng thông tin quy mô lớn trước cuộc xâm lược Ukraine năm 2022. Cụ thể, trong hai tuần trước thời điểm Nga tấn công Ukraine, hoạt động của các milblogger – tức những blogger chuyên đưa tin về chiến sự – người Nga trên nền tảng Telegram đã tăng đột biến:
-
Tăng hơn 9.000% số lượng bài đăng
-
Tăng hơn 5.000% số lượng hình ảnh đã qua chỉnh sửa
Các nhà nghiên cứu đã phân tích gần 6 triệu bài đăng và 3 triệu hình ảnh từ 989 tài khoản Telegram, cho thấy chiến dịch này không mang tính tự phát mà được tổ chức bài bản và có chủ đích chính trị rõ ràng. Mục tiêu là định hướng dư luận, hợp pháp hóa cuộc chiến, và đặc biệt là phi nhân tính hóa người Ukraine thông qua việc lan truyền meme, hình ảnh giả mạo và thông tin sai lệch.
Meme chính trị: Công cụ tuyên truyền trá hình
Một ví dụ điển hình là meme chế giễu nhà báo chống Putin – Arkady Babchenko, người từng bị Cơ quan An ninh Ukraine dàn dựng cái chết để phá vỡ âm mưu ám sát ông. Meme này sử dụng hình ảnh của Babchenko với dòng chữ: “Game thủ không chết, họ hồi sinh” – một câu nói phổ biến trong văn hóa game.
Dưới lớp vỏ hài hước, meme này làm giảm nhẹ tính nghiêm trọng của sự kiện chính trị, đánh lạc hướng công chúng khỏi bản chất của âm mưu ám sát, đồng thời bôi nhọ hình ảnh một nhà báo đối lập. Đây là chiến thuật điển hình trong các chiến dịch thông tin sai lệch: kết hợp yếu tố văn hóa đại chúng với thông điệp chính trị ngụ ý, từ đó gây ảnh hưởng lớn đến cảm xúc và nhận thức của người xem.
Các công cụ AI trong nghiên cứu cũng phát hiện nhiều thao tác tinh vi trong các meme này: ghép mặt, chỉnh sửa biểu tượng, thêm văn bản hoặc hình nền mang tính ám chỉ chính trị. Khi được phát tán hàng loạt trong thời điểm nhạy cảm, những hình ảnh tưởng chừng vô hại đã trở thành vũ khí mềm, góp phần bình thường hóa bạo lực và làm xói mòn niềm tin công chúng.
Hình ảnh cần được đọc như văn bản chính trị: Khi AI không đủ để hiểu meme
Trong kỷ nguyên truyền thông thị giác, hình ảnh không chỉ là sản phẩm thị giác đơn thuần, mà còn chứa đựng nhiều lớp ý nghĩa văn hóa, chính trị và xã hội. Meme, ảnh ghép, video chế không còn chỉ là công cụ giải trí – chúng đã trở thành ngôn ngữ chính trị mới, có thể thao túng cảm xúc, định hình quan điểm và tạo ra chia rẽ xã hội.
Tuy nhiên, AI hiện đại – dù có khả năng phát hiện ảnh giả và thao tác kỹ thuật số – vẫn chưa thể “đọc hiểu” những hình ảnh này như một chuyên gia nhân văn. Điều này dẫn đến nguy cơ bỏ sót các thông điệp ngụ ý mang tính tuyên truyền, kích động hoặc thao túng chính trị.
AI cần con người để hiểu bối cảnh chính trị
Một ví dụ rõ ràng là hình ảnh giả mạo ghép Tổng thống Pháp Emmanuel Macron với Thống đốc Ukraine Vitalii Kim. Đối với AI, đây chỉ là một bức ảnh được ghép. Nhưng với các nhà phân tích chính trị hoặc chuyên gia truyền thông, hình ảnh này gợi nên sự so sánh giữa lòng dũng cảm của Ukraine và sự do dự của các nhà lãnh đạo phương Tây trước đe dọa từ Nga. Ý nghĩa ngầm này chỉ có thể được “giải mã” trong ngữ cảnh lịch sử, chính trị và truyền thông cụ thể.
Hướng tiếp cận liên ngành: AI + khoa học xã hội
Chính vì thế, các dự án AI tiên tiến hiện nay đang hướng tới mô hình lai (hybrid), kết hợp giữa sức mạnh xử lý dữ liệu của AI và năng lực phân tích ngữ nghĩa, biểu tượng của con người. Mô hình này hoạt động theo hai bước:
-
Bước 1: AI thực hiện phân loại hàng loạt, nhóm hình ảnh theo mức độ giống nhau, cấu trúc, định dạng, và dấu hiệu kỹ thuật (như chỉnh sửa, lặp lại…).
-
Bước 2: Các nhà nghiên cứu xã hội học, chính trị học, và truyền thông sẽ phân tích từng cụm hình ảnh, diễn giải ý nghĩa văn hóa, biểu tượng chính trị và thông điệp tuyên truyền ẩn sau.
Cách tiếp cận liên ngành này giúp nâng cao hiệu quả cảnh báo sớm các chiến dịch thao túng thông tin, đặc biệt trong bối cảnh bất ổn chính trị hoặc trước nguy cơ bạo lực hàng loạt.
Cuộc chiến meme: Dữ liệu mới, thách thức mới trong thời đại truyền thông thị giác
Trong thời đại kỹ thuật số, meme không còn chỉ là những trò đùa vô hại trên mạng xã hội. Chúng đã trở thành công cụ quyền lực trong các chiến dịch thông tin, thao túng cảm xúc và khuếch đại xung đột chính trị. Từ các bức ảnh chế giễu cho đến các hình ảnh được chỉnh sửa có chủ đích, meme giờ đây là vũ khí chiến lược trong “chiến tranh nhận thức” – nơi trận địa không còn là lãnh thổ, mà là tâm trí của con người.
Meme: Dữ liệu giàu thông tin nhưng khó phân tích
Khác với văn bản – vốn dễ được AI quét, trích lọc và phân loại – hình ảnh thị giác như meme lại ẩn chứa tầng tầng lớp lớp ngữ nghĩa. Một bức ảnh có thể gợi liên tưởng lịch sử, châm biếm biểu tượng quốc gia, hoặc ám chỉ đến các sự kiện chính trị cụ thể. Vì thế, việc nghiên cứu meme đòi hỏi sự kết hợp giữa công nghệ AI và chuyên môn của các nhà xã hội học, chính trị học, và truyền thông học.
Tại sao cần nghiên cứu meme?
Các nhà khoa học hiện nay coi meme là dữ liệu xã hội đặc biệt, vì chúng có thể:
-
Tiết lộ cách các câu chuyện được dựng nên và lan truyền thông qua biểu tượng, hình ảnh, và phép ẩn dụ chính trị.
-
Dự đoán các yếu tố rủi ro dẫn đến chia rẽ xã hội, bạo lực tập thể hoặc khủng hoảng chính trị.
-
Tăng cường khả năng cảnh báo sớm, giúp các tổ chức, nhà hoạch định chính sách, và giới nghiên cứu hiểu rõ các chiến dịch gây ảnh hưởng trên mạng xã hội.
Một loại chiến tranh mới: Chiến tranh meme
Khi hình ảnh trở thành ngôn ngữ chính trị và mạng xã hội là chiến trường thông tin, các chính phủ, nhóm lợi ích, và cả các cá nhân đều có thể tham gia vào “chiến tranh meme”. Không cần đến vũ khí hay quân đội, chỉ với vài hình ảnh được lan truyền rộng rãi, một chiến dịch có thể:
-
Gây nghi ngờ về tính chính danh của các nhà lãnh đạo
-
Làm xói mòn niềm tin xã hội
-
Tạo ra cảm xúc thù hằn và khuyến khích bạo lực
Việc nghiên cứu meme – và toàn bộ hệ sinh thái truyền thông thị giác – vì thế không chỉ là công việc của giới học thuật, mà còn là một phần quan trọng trong chiến lược an ninh truyền thông quốc gia.
Tổng kết
Meme chính trị ngày nay không chỉ là phương tiện giải trí, mà đã trở thành công cụ có sức mạnh gây ảnh hưởng xã hội và chính trị cực kỳ mạnh mẽ. Trong những bối cảnh có nguy cơ xung đột và bạo lực, việc lan truyền hình ảnh, video và meme thù hằn có thể đóng vai trò chỉ báo sớm cho các biến cố nghiêm trọng như bạo lực hàng loạt hoặc chiến tranh thông tin.
Tuy nhiên, việc phát hiện và phân tích meme không đơn giản. AI hiện đại có thể phát hiện hình ảnh giả, nhưng không thể hiểu được ngữ cảnh chính trị của những nội dung đó. Vì vậy, các hệ thống phân tích hình ảnh hiệu quả nhất hiện nay là sự kết hợp giữa công nghệ AI tiên tiến và chuyên môn phân tích xã hội học – chính trị học.
Nghiên cứu meme không chỉ giúp chúng ta nhận diện các chiến dịch tuyên truyền ẩn giấu, mà còn hỗ trợ trong xây dựng hệ thống cảnh báo sớm, từ đó phòng ngừa xung đột trước khi chúng leo thang. Trong thời đại mà hình ảnh “nói thay ngàn lời”, meme không còn là điều đơn giản – chúng là vũ khí truyền thông cần được hiểu đúng, giám sát và phản hồi kịp thời.
Nguồn tham khảo
Honan, M. (2016, April 7). Why Facebook and Mark Zuckerberg went all in on live video. BuzzFeed News. https://www.buzzfeednews.com/article/mathonan/why-facebook-and-mark-zuckerberg-went-all-in-on-live-video
Abdelzaher, A., Al Qudah, N., & Fardoun, H. (2023). Social media and political polarization: A systematic review. 2023 6th International Conference on Information and Computer Technologies (ICICT), 171–176. IEEE. https://ieeexplore.ieee.org/document/10030753
Starbird, K., Arif, A., & Wilson, T. (2021). Disinformation as collaborative work: Surfacing the participatory nature of strategic information operations. The Bulletin of the Atomic Scientists, 77(3), 142–148. https://doi.org/10.1080/00963402.2021.1912093
Freelon, D. (2024, January 3). Jan. 6 was an example of ‘networked incitement’ – A media and disinformation expert explains the danger of political violence orchestrated over social media. The Conversation. https://theconversation.com/jan-6-was-an-example-of-networked-incitement-a-media-and-disinformation-expert-explains-the-danger-of-political-violence-orchestrated-over-social-media-220501
[No author]. (2024, September 19). The power of social media to influence political views and geopolitical issues: TikTok, X, and Instagram. Modern Diplomacy. https://moderndiplomacy.eu/2024/09/19/the-power-of-social-media-to-influence-political-views-and-geopolitical-issues-tiktok-x-and-instagram/
Tucker, J. A., Guess, A., Barbera, P., Vaccari, C., Siegel, A., Sanovich, S., … & Nyhan, B. (2020). Social media, political polarization, and political disinformation: A review of the scientific literature. Social Media + Society, 6(1), 1–13. https://doi.org/10.1177/2056305120913983
Smith, A., & Jackson, M. (2024). The echo chamber effect: Social media, political ideology, and the 2020 U.S. election. American Communication Journal, 26(2), 110–125. https://doi.org/10.1080/08934215.2024.2432316
Chen, Y., & Gómez, R. (2025). TikTok and transnational politics: Youth engagement, memes, and algorithmic activism. Information, Communication & Society, 28(3), 345–362. https://doi.org/10.1080/1369118X.2025.2492577
