Các lý thuyết về vốn văn hoá và trường do Pierre Bourdieu đề xuất là đóng góp vô cùng quan trọng của ông cho việc nghiên cứu khoa học xã hội hiện đại.
Theo Bourdieu, “Vốn” không chỉ dùng để mô tả trong tập hợp khái niệm về kinh tế (như tiền tệ), mà còn bao gồm nhiều dạng khác nhau, là những “tài nguyên” của một cá nhân.
Các cá nhân và nhóm sẽ cạnh trạnh với nhau trong một “Trường” để đạt được vị trí xã hội cao hơn.
Tiểu sử nhà nghiên cứu
Pierre Bourdieu (1930-2002) là một trong những nhà xã hội học có ảnh hưởng lớn nhất của thế kỷ 20. Ông sinh ra tại một vùng quê nhỏ ở Pháp và lớn lên trong một gia đình nông dân.
Sự nghiệp học vấn của Bourdieu bắt đầu tại Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội (École Normale Supérieure), nơi ông theo học triết học và khoa học xã hội. Sau khi tốt nghiệp, ông trở thành nhà nghiên cứu tại nhiều trường đại học và có thời gian làm việc tại Algeria trong thời kỳ chiến tranh.
Bourdieu nổi bật với các khái niệm về “Vốn”, “Thị trường xã hội”, và “Khí hậu văn hóa”. Ông đã phát triển một lý thuyết toàn diện về xã hội hóa và tương tác xã hội, trong đó nhấn mạnh tầm quan trọng của tài sản xã hội và văn hóa trong việc định hình vị trí và vai trò của cá nhân trong xã hội.
Các công trình quan trọng của Bourdieu bao gồm cuốn “Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste” (1984) và “The Logic of Practice” (1990), trong đó lý thuyết về vốn của ông được làm sáng tỏ.
Nội dung lý thuyết về Vốn và Trường của Pierre Bourdieu
Vốn (Capital)
Theo Bourdieu, “vốn” không chỉ giới hạn trong khái niệm kinh tế (tức là tài sản, tiền bạc), mà còn bao gồm nhiều dạng vốn khác nhau, ảnh hưởng đến vị trí xã hội của một cá nhân hoặc nhóm trong trường xã hội.
Ông định nghĩa “vốn” như là những tài nguyên mà các cá nhân hay nhóm có thể sử dụng để đạt được vị trí xã hội cao hơn trong xã hội. Khái niệm này xuất hiện trong nhiều tác phẩm quan trọng của Bourdieu, như Distinction (1984) và The Forms of Capital (1986).
Lý thuyết về vốn của Pierre Bourdieu bao gồm bốn loại vốn chính, mỗi loại có vai trò và tác động riêng trong cấu trúc xã hội:
Vốn Kinh Tế
Vốn kinh tế đề cập đến tài sản vật chất và tài chính mà cá nhân hoặc gia đình sở hữu. Điều này có thể bao gồm tiền bạc, bất động sản, và các tài sản khác có thể chuyển đổi thành tài sản.
Bourdieu nhấn mạnh rằng vốn kinh tế có thể dễ dàng chuyển đổi thành các hình thức vốn khác, như vốn văn hóa và xã hội. Việc tiếp cận vốn kinh tế không đồng đều trong xã hội dẫn đến sự bất bình đẳng và phân tầng rõ rệt (Bourdieu, 1986).
Vốn Văn Hóa
Lý thuyết vốn văn hóa bao gồm tri thức, kỹ năng, giáo dục, và các sản phẩm văn hóa mà cá nhân sở hữu. Bourdieu cho rằng vốn văn hóa có thể được phát triển qua việc học hỏi và trải nghiệm trong gia đình, trường học, và cộng đồng.
Sự khác biệt trong vốn văn hóa giữa các cá nhân và nhóm có thể dẫn đến những bất lợi trong giáo dục và sự nghiệp (Bourdieu và Passeron, 1977).
Ngôn ngữ không chỉ là phương tiện giao tiếp mà còn là một hình thức vốn văn hóa quyết định vị thế xã hội của cá nhân (Bourdieu, 1991).
Sự khác biệt trong vốn văn hóa giữa các gia đình có thể dẫn đến sự khác biệt lớn trong cơ hội giáo dục cho trẻ em (Lareau, 2003).
Vốn Xã Hội
Vốn xã hội bao gồm các mối quan hệ và mạng lưới xã hội mà cá nhân có thể tận dụng để đạt được lợi ích. Những kết nối này có thể mang lại thông tin, sự hỗ trợ, và các nguồn lực khác.
Bourdieu cho rằng sự khác biệt trong vốn xã hội có thể ảnh hưởng đến cơ hội nghề nghiệp và khả năng tham gia vào các hoạt động xã hội (Bourdieu, 1990).
Vốn biểu tượng
Vốn biểu tượng là giá trị tinh thần hoặc uy tín mà cá nhân hoặc nhóm có trong con mắt của xã hội. Điều này có thể bao gồm sự tôn trọng, danh tiếng, và quyền lực xã hội.
Vốn biểu tượng có thể được chuyển đổi thành quyền lực xã hội và ảnh hưởng trong các mối quan hệ xã hội (Bourdieu, 1984).
Bourdieu lập luận rằng các loại vốn này không tồn tại tách biệt mà tương tác với nhau trong các cấu trúc xã hội. Chẳng hạn, một người có vốn văn hóa cao có thể có nhiều mối quan hệ xã hội hơn, từ đó tăng cường vốn kinh tế của họ.
Ông cũng chỉ ra rằng sự bất bình đẳng trong việc tiếp cận các loại vốn này có thể dẫn đến sự phân hóa xã hội và khó khăn trong việc di chuyển giữa các giai cấp xã hội (Bourdieu, 1984).
Trường (Field)
Theo Pierre Bourdieu, trường (field) được định nghĩa là một không gian xã hội nơi mà cá nhân và nhóm cạnh tranh để giành các hình thức vốn khác nhau. Mỗi trường có các quy tắc và động lực quyền lực riêng, ảnh hưởng đến cách vốn được phân phối và đánh giá.
Các trường này có thể bao gồm giáo dục, nghệ thuật, thể thao, và chính trị, và mỗi trường hoạt động theo những quy tắc nhất định mà các thành viên trong đó cần phải tuân theo. Sự hiểu biết về các quy tắc này là rất quan trọng để cá nhân có thể điều hướng và thành công trong trường đó (Bourdieu, 1991).
Các trường không phải là tĩnh mà thường xuyên thay đổi và tương tác với nhau. Sự thay đổi trong một trường có thể ảnh hưởng đến cách thức hoạt động của các trường khác, làm cho việc phân tích các mối quan hệ giữa chúng trở nên phức tạp.
Chẳng hạn, trong lĩnh vực giáo dục, những thay đổi về chính sách giáo dục có thể ảnh hưởng đến cách thức phân phối vốn văn hóa và kinh tế trong xã hội (Swartz, 1997).
Trong một trường cụ thể, những người tham gia phải điều chỉnh hành vi và chiến lược của mình để thích ứng với các quy tắc và kỳ vọng của trường đó.
Ví dụ, trong lĩnh vực giáo dục, một học sinh cần phải đạt được thành tích tốt và có sự hỗ trợ từ gia đình (vốn xã hội) để có thể vào những trường đại học danh tiếng, từ đó tạo ra vốn văn hóa cho bản thân.
Đối với các lĩnh vực khác, như nghệ thuật, một nghệ sĩ có thể cần phải xây dựng mối quan hệ với những nhà phê bình hoặc các tổ chức nghệ thuật để nâng cao uy tín và sự công nhận của mình.
Các trường không phải là tĩnh mà thường xuyên thay đổi và tương tác với nhau. Ví dụ, một sự thay đổi trong chính sách giáo dục có thể tạo ra những thay đổi trong cấu trúc xã hội, ảnh hưởng đến cách thức phân phối vốn văn hóa và kinh tế trong xã hội.
Sự di động giữa các trường, như sự chuyển đổi giữa nghệ thuật và thương mại, có thể mở ra cơ hội mới hoặc tạo ra thách thức cho những cá nhân đang hoạt động trong đó (Swartz, 1997).
Tương tác giữa các hình thức Vốn
Bourdieu nhấn mạnh rằng các hình thức vốn không tồn tại độc lập mà tương tác với nhau trong một trường cụ thể.
Ví dụ, một cá nhân có thể sử dụng vốn văn hóa (như bằng cấp) để cải thiện vốn kinh tế (như thu nhập) của họ. Sự tương tác này cho thấy rằng một loại vốn có thể làm tăng cường hoặc suy yếu các loại vốn khác.
Sự tương tác giữa các hình thức vốn tạo ra một mạng lưới phức tạp ảnh hưởng đến vị thế và quyền lực của cá nhân trong xã hội.
Một người có bằng đại học không chỉ có thể tìm được việc làm tốt hơn mà còn có thể tạo ra mạng lưới quan hệ xã hội tốt hơn, từ đó gia tăng vốn xã hội của mình. Ngược lại, vốn xã hội cũng có thể góp phần vào việc gia tăng vốn văn hóa; những mối quan hệ xã hội mạnh mẽ có thể mở ra cơ hội học tập và phát triển nghề nghiệp, tạo ra một vòng lặp tích cực.
Hơn nữa, sự phân bố vốn trong một xã hội có thể dẫn đến bất bình đẳng và củng cố các cấu trúc quyền lực. Những người có nhiều vốn xã hội hơn có thể dễ dàng tạo ra và duy trì các mối quan hệ có lợi, qua đó nâng cao vốn văn hóa và kinh tế của họ. Điều này cho thấy rằng việc nắm bắt và hiểu rõ các hình thức vốn là rất quan trọng cho cá nhân và nhóm trong việc xác định vị trí của họ trong xã hội (Bourdieu & Passeron, 1977).
Bourdieu cũng chỉ ra rằng sự tương tác giữa các hình thức vốn không chỉ có tác động đến cá nhân mà còn ảnh hưởng đến toàn bộ cấu trúc xã hội.
Các hình thức vốn không chỉ là công cụ để đầu tư vào lợi ích cá nhân mà còn là các yếu tố quyết định trong việc xác định các phân khúc khác nhau trong xã hội, từ đó hình thành nên những mô hình bất bình đẳng sâu sắc mà các nhóm xã hội trải qua (Bourdieu, 1984).
Xem thêm: Xã hội học và Tâm lý học
Những ảnh hưởng
Lý thuyết về vốn văn hoá của Bourdieu đã có ảnh hưởng sâu rộng trong nhiều lĩnh vực nghiên cứu, bao gồm xã hội học, giáo dục, văn hóa và chính trị. Nó cung cấp một khuôn khổ lý thuyết cho việc phân tích sự phân bố quyền lực và tài nguyên trong xã hội, đồng thời giúp hiểu rõ hơn về cách các cấu trúc xã hội tác động đến hành vi của cá nhân (Calhoun, 1993).
Nhiều nhà nghiên cứu đã áp dụng lý thuyết của Bourdieu để phân tích các vấn đề như sự bất bình đẳng trong giáo dục (Lareau, 2003), sự đa dạng văn hóa, và sự tiếp cận thị trường lao động.
Những học sinh có nguồn vốn văn hóa phong phú thường có lợi thế hơn trong việc đạt được thành công học thuật, qua đó củng cố vị trí xã hội của họ. Điều này dẫn đến những cuộc tranh luận về cách cải cách hệ thống giáo dục để đảm bảo công bằng hơn cho tất cả học sinh (Lareau, 2003).
Ngoài ra, lý thuyết này cũng được sử dụng để giải thích sự phân lớp xã hội và các hiện tượng như phân phối tài nguyên trong bối cảnh toàn cầu hóa.
Bourdieu cũng nhấn mạnh rằng các loại vốn không chỉ ảnh hưởng đến cơ hội và hành vi của cá nhân mà còn tác động đến các cấu trúc xã hội lớn hơn, như hệ thống giáo dục và thị trường lao động (Bourdieu & Wacquant, 1992).
Lý thuyết của Bourdieu cũng đã làm phong phú thêm các nghiên cứu về văn hóa, giúp các nhà nghiên cứu hiểu rõ hơn về cách thức các hình thức vốn ảnh hưởng đến sở thích và lựa chọn văn hóa.
Những nghiên cứu này cho thấy sự khác biệt trong tiêu dùng văn hóa có thể phản ánh các điều kiện xã hội và kinh tế của các nhóm khác nhau, tạo nên những định kiến và phân chia trong xã hội (Bourdieu, 1984).
Trong lĩnh vực chính trị, lý thuyết của Bourdieu đã giúp phân tích cách thức mà các cá nhân và nhóm sử dụng vốn xã hội và văn hóa để tạo ra ảnh hưởng và quyền lực.
Ví dụ, những nhà lãnh đạo có khả năng xây dựng mạng lưới quan hệ mạnh mẽ có thể dễ dàng thu hút sự ủng hộ và tạo ra những thay đổi chính sách có lợi cho nhóm của họ.
Lý thuyết về vốn và trường của Pierre Bourdieu đã có ảnh hưởng sâu rộng trong nhiều lĩnh vực nghiên cứu xã hội học, giáo dục, văn hóa và chính trị. Những khái niệm như vốn xã hội, vốn văn hóa và trường đã trở thành công cụ phân tích quan trọng trong việc hiểu cách thức mà quyền lực và bất bình đẳng được hình thành và duy trì trong xã hội.
Ứng dụng thực tiễn
Trong thực tế, lý thuyết về vốn văn hoá của Bourdieu đã được áp dụng trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong giáo dục, các nhà nghiên cứu đã sử dụng lý thuyết này để phân tích vai trò của vốn văn hóa đối với thành công học tập của học sinh.
Trẻ em từ các gia đình có vốn văn hóa cao thường có nhiều lợi thế hơn trong việc tiếp cận giáo dục chất lượng và thực hiện tốt trong các bài kiểm tra, từ đó góp phần duy trì sự phân tầng trong thị trường giáo dục.
Trong lĩnh vực văn hóa, lý thuyết này đã được sử dụng để nghiên cứu vai trò của các yếu tố văn hóa trong việc định hình quan điểm và sở thích của cá nhân. Những người có vốn văn hóa cao thường có khả năng định hình và thúc đẩy các xu hướng văn hóa trong xã hội (Bourdieu, 1991).
Bourdieu cũng chỉ ra rằng trong các lĩnh vực nghệ thuật và giải trí, vốn văn hóa có thể tạo ra sự phân lớp xã hội, nơi mà những sản phẩm văn hóa được đánh giá cao hơn thường chỉ dành cho những người có khả năng tài chính để tiếp cận.
Lý thuyết về vốn và trường không chỉ là một công cụ phân tích mà còn có thể được áp dụng trong thực tiễn để cải thiện tình hình xã hội.
Bằng cách tích hợp các phương pháp giảng dạy và đánh giá phù hợp với từng nhóm học sinh, họ có thể giúp giảm thiểu bất bình đẳng trong hệ thống giáo dục.
Các nhà hoạch định chính sách có thể áp dụng lý thuyết của Bourdieu để thiết kế các chương trình văn hóa nhằm khuyến khích sự tham gia của các nhóm ít có điều kiện.
Điều này có thể bao gồm việc tạo ra các không gian công cộng, tổ chức các sự kiện văn hóa miễn phí hoặc giá rẻ, và khuyến khích sự sáng tạo trong cộng đồng.
Các tổ chức phi lợi nhuận và các nhóm cộng đồng có thể sử dụng lý thuyết về vốn để phát triển các chiến lược hỗ trợ cộng đồng, như các chương trình nâng cao vốn xã hội thông qua việc kết nối các thành viên trong cộng đồng, từ đó tạo ra mạng lưới hỗ trợ và tăng cường khả năng tiếp cận các nguồn lực.
Phê bình
Mặc dù lý thuyết về vốn của Bourdieu đã có ảnh hưởng lớn, nhưng cũng có nhiều phê bình từ giới chuyên môn.
Một số nhà phê bình cho rằng lý thuyết này quá phức tạp và khó áp dụng trên thực tế. Việc đánh giá chính xác và định lượng các khái niệm như vốn văn hóa hay vốn xã hội có thể gặp nhiều trở ngại, do tính chất phức tạp và đa dạng của chúng (Mills, 2000).
Họ cũng chỉ ra rằng lý thuyết có thể dẫn đến sự biện minh cho sự bất bình đẳng xã hội khi mà cấu trúc xã hội bị coi là nguyên nhân chính cho các vấn đề xã hội (Bourdieu, 1998).
Ngoài ra, một số phê bình cho rằng lý thuyết này thiếu tính linh hoạt và không thể giải thích được sự thay đổi trong xã hội khi mà các loại vốn không giữ nguyên vai trò và ý nghĩa của chúng theo thời gian và bối cảnh (Wacquant, 1995), sự biến đổi trong cấu trúc xã hội và văn hóa có thể mở ra cơ hội mới cho việc đạt được và chuyển đổi vốn (Lamont & Molnár, 2002).
Một số nhà phê bình cho rằng lý thuyết của Bourdieu quá nhấn mạnh vào cấu trúc và quy tắc của các trường mà không đủ chú ý đến các yếu tố cá nhân và sự linh hoạt trong hành vi của con người.
Các nghiên cứu mới trong xã hội học cho thấy rằng con người có khả năng tạo ra sự thay đổi và phá vỡ các cấu trúc này thông qua hành động và sự sáng tạo của họ (Emirbayer & Mische, 1998).
Trong một số trường hợp, lý thuyết của Bourdieu có thể không hoàn toàn phù hợp với các xã hội hoặc nền văn hóa khác nhau, vì những khác biệt về ngữ cảnh xã hội và lịch sử có thể làm cho các khái niệm của ông không thể áp dụng trực tiếp trong tất cả các tình huống (Dumais, 2002).
Kết Luận
Lý thuyết về vốn văn hoá của Pierre Bourdieu đã cung cấp một khung lý thuyết vững chắc để hiểu và phân tích sự phức tạp của các mối quan hệ xã hội.
Các loại vốn mà ông xác định không chỉ đơn thuần là công cụ để đầu tư mà còn là yếu tố quyết định trong việc xác định vị trí và lợi ích mà cá nhân hay nhóm có thể đạt được trong xã hội.
Mặc dù vẫn còn nhiều tranh cãi và phê bình, lý thuyết của Bourdieu vẫn là một trong những công cụ hữu ích để nghiên cứu và hiểu các vấn đề xã hội hiện nay.
Tài liệu tham khảo
Bourdieu, P. (1984). Distinction: A social critique of the judgement of taste. Harvard University Press.
Bourdieu, P. (1986). The forms of capital. In J. Richardson (Ed.), Handbook of theory and research for the sociology of education (pp. 241-258). Greenwood.
Bourdieu, P. (1990). In other words: Essays towards a reflexive sociology. Stanford University Press.
Bourdieu, P. (1991). Language and symbolic power. Harvard University Press.
Bourdieu, P., & Passeron, J. C. (1977). Reproduction in education, society, and culture. Sage Publications.
Bourdieu, P., & Wacquant, L. (1992). An invitation to reflexive sociology. University of Chicago Press.
Calhoun, C. (1993). Bourdieu and social movements: Ideological struggles in the university. Theory and Society, 22(2), 223-241.
Dumais, S. A. (2002). Early childhood cultural capital, parental involvement, and student achievement. Sociology of Education, 75(3), 245-268.
Emirbayer, M., & Mische, A. (1998). What is agency? American Sociological Review, 103-121.
Lamont, M., & Molnár, V. (2002). The study of boundaries in the social sciences. Annual Review of Sociology, 28, 167-195.
Lareau, A. (2003). Unequal childhoods: Class, race, and family life. University of California Press.
Mills, C. W. (2000). The Sociological Imagination. Oxford University Press
Swartz, D. (1997). Culture and power: The sociology of Pierre Bourdieu. University of Chicago Press.
