Ký ức tập thể là gì? Trong ngày lễ Quốc Khánh 2/9, người dân Việt Nam nhiệt liệt hưởng ứng bầu không khí mang đậm tinh thần dân tộc.
“Chất keo” cho sự gắn kết ấy là gì? Bài viết này sẽ thảo luận về Lịch sử ngày 2/9 huy hoàng của Việt Nam và một góc nhìn xã hội học về tinh thần dân tộc trong ngày lễ này.
Ngày 25 tháng 8 năm 1945, một sự kiện trọng đại diễn ra, khởi đầu cho những ngày lịch sử của dân tộc. Chủ tịch Hồ Chí Minh, vị lãnh tụ kính yêu của dân tộc, cùng với Trung ương Đảng và Ủy ban Dân tộc Giải phóng Việt Nam, đã trở về đến Hà Nội. Thủ đô những ngày này tràn ngập không khí cách mạng, nhân dân sục sôi nhiệt huyết và lòng yêu nước.
Trong bối cảnh lịch sử ấy, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dành toàn bộ tâm trí để soạn thảo một văn kiện bất hủ – bản Tuyên ngôn Độc lập. Đồng thời, Người cũng chỉ đạo, chuẩn bị mọi công việc cần thiết để Chính phủ lâm thời có thể ra mắt quốc dân một cách trang trọng nhất.
Ngày 2 tháng 9 năm 1945, Tại Quảng trường Ba Đình đậm dấu lịch sử, trước hàng chục vạn đồng bào, Chủ tịch Hồ Chí Minh, thay mặt Chính phủ lâm thời, đã đọc bản Tuyên ngôn Độc lập. Giọng đọc của Người trang trọng, dõng dạc, tuyên bố với toàn thể quốc dân và thế giới rằng: Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã chính thức được thành lập.
Khoảnh khắc ấy không chỉ đánh dấu sự kết thúc của hơn 80 năm ách đô hộ của thực dân Pháp và phát xít Nhật, mà còn là sự khai sinh của một quốc gia độc lập, tự chủ, mở ra một kỷ nguyên mới cho dân tộc Việt Nam.
Ngày 2/9 và ký ức lịch sử Việt Nam
Ngày 25/8/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng với Trung ương Đảng và Ủy ban Dân tộc Giải phóng Việt Nam từ Tân Trào về đến Hà Nội. Trong những ngày lịch sử này, Người soạn thảo bản Tuyên ngôn Độc lập, chuẩn bị mọi công việc để Chính phủ lâm thời ra mắt quốc dân.
Ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình lịch sử, Hồ Chí Minh thay mặt Chính phủ lâm thời đọc bản Tuyên ngôn Độc lập, trịnh trọng tuyên bố với toàn thể quốc dân và thế giới: Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thành lập.
Nội dung bản Tuyên ngôn Độc lập ngày 2/9/1945:
Theo bản Tuyên ngôn, mỗi cá nhân và các dân tộc trên thế giới đều có quyền tự do, bình đẳng, quyền mưu cầu hạnh phúc.
Bản Tuyên ngôn tố cáo tội ác của Pháp và Nhật, nhấn mạnh tội ác của Pháp đã tước đoạt ta hơn 80 năm và đang có âm mưu quay trở lại xâm lược nước ta một lần nữa.
Bản Tuyên ngôn khẳng định chân lý: quyền của nước ta được hưởng tự do, độc lập, và sự thật là dân tộc Việt Nam đã đứng lên giành được tự do độc lập, và sự thật đã trở thành một nước độc lập.
Cuối cùng, Tuyên ngôn khẳng định lòng quyết tâm bảo vệ độc lập, chủ quyền của nhân dân ta: “Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy”.
-Hướng dẫn Ôn luyện Thi Trung học Phổ thông Quốc gia Môn Lịch Sử, Trịnh Đình Tùng (Chủ biên), 2015-
Khoảnh khắc lịch sử vào Ngày 2/9/1945, khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập tại Quảng trường Ba Đình, không chỉ là một sự kiện chính trị mang ý nghĩa khai sinh quốc gia. Nó còn trở thành một “điểm neo ký ức” vô cùng quan trọng và sâu sắc trong tâm trí của mỗi người Việt. Ký ức này không chỉ là của riêng thế hệ đã trải qua những ngày tháng lịch sử đó, mà đã được truyền lại và củng cố qua nhiều thế hệ.
Từ đó, Quốc khánh không chỉ mang ý nghĩa chính trị đơn thuần mà còn là một ngày để gợi lại, tái hiện và củng cố cảm giác tự hào tập thể của toàn thể dân tộc (Christian, 2012).
Theo nhà khoa học chính trị Benedict Anderson (2006), quốc gia là một cộng đồng được hình dung (imagined community). Dù những người Việt Nam sống ở khắp nơi trên thế giới, dù họ không hề quen biết nhau, họ vẫn chia sẻ một cảm giác thuộc về và một bản sắc chung.
Chính những ký ức và biểu tượng chung như Ngày 2/9 đã củng cố cảm giác này. Mỗi dịp Quốc khánh, người dân thường trải nghiệm một sự gắn kết vượt khỏi thời gian và không gian cá nhân. Họ không chỉ kỷ niệm một sự kiện lịch sử, mà còn hòa mình vào một ký ức chung của dân tộc, một lời nhắc nhở về những giá trị thiêng liêng và truyền thống quật cường của dân tộc Việt Nam. Đây chính là yếu tố tạo nên sự bền chặt và thống nhất của cộng đồng Việt Nam qua bao thế hệ.
Ký ức tập thể là gì?
Ký ức tập thể (collective memory) là một khái niệm then chốt được đề xuất bởi nhà xã hội học người Pháp Maurice Halbwachs, một học trò xuất sắc trong truyền thống xã hội học Durkheim. Khác biệt với quan điểm truyền thống chỉ xem ký ức là một hiện tượng tâm lý cá nhân, Halbwachs (1992/1952) chỉ ra rằng ký ức của một cá nhân không tồn tại một cách biệt lập, mà được định hình và duy trì thông qua các khung xã hội (social frameworks) nơi con người sống và tương tác.
Theo Halbwachs, những ký ức cá nhân chỉ có thể tồn tại và có ý nghĩa khi được kết nối với ký ức chung của cộng đồng. Ví dụ, một người có thể nhớ lại ngày Quốc khánh 2/9 không chỉ từ trải nghiệm cá nhân mà còn qua những câu chuyện lịch sử, những nghi lễ diễu hành và các hoạt động kỷ niệm được chia sẻ trong xã hội.
Khác với ký ức cá nhân, ký ức tập thể không chỉ được truyền lại mà còn được hình thành và tái cấu trúc liên tục qua các thế hệ. Quá trình này được thực hiện thông qua những phương tiện xã hội đa dạng như:
- Các nghi lễ và nghi thức: Những sự kiện kỷ niệm định kỳ giúp tái hiện và củng cố các ký ức quan trọng (ví dụ: lễ kỷ niệm Ngày Quốc Khánh, Ngày Giỗ Tổ Hùng Vương).
- Biểu tượng: Những biểu tượng, tượng đài hoặc hình ảnh chung (như lá cờ Tổ quốc, hình ảnh Bác Hồ) trở thành “điểm neo” cho ký ức của cả cộng đồng.
- Câu chuyện lịch sử: Các câu chuyện lịch sử chính thức và cả những câu chuyện truyền miệng đều đóng vai trò quan trọng trong việc định hình nhận thức chung về quá khứ.
- Các chuẩn mực xã hội: Những giá trị và quy tắc chung cũng giúp định hướng cách cộng đồng ghi nhớ và diễn giải lịch sử.
Halbwachs nhấn mạnh một khía cạnh quan trọng: ký ức tập thể không phải là “sự thật khách quan” về quá khứ. Thay vào đó, nó là một quá trình kiến tạo xã hội liên tục. Trong quá trình này, một cộng đồng sẽ chủ động “chọn lọc” và “chỉnh sửa” những ký ức để chúng phù hợp với nhu cầu, giá trị và mục tiêu của hiện tại (Halbwachs, 1992). Chính nhờ vậy, ký ức tập thể có hai chức năng song hành: vừa là kho lưu giữ lịch sử, vừa là tấm gương phản chiếu cách cộng đồng muốn ghi nhớ và tự nhận diện mình.
Trong bối cảnh rộng hơn, ký ức tập thể còn đóng vai trò là nền tảng tạo nên bản sắc nhóm. Theo Patrick Christian (2012), ký ức tập thể đảm bảo sự tiếp nối của văn hóa và củng cố cảm giác “thuộc về” của con người trong cộng đồng. Những sự kiện, câu chuyện và biểu tượng chung tạo ra một sợi dây liên kết vô hình, giúp những người xa lạ vẫn cảm thấy họ là một phần của cùng một “cộng đồng được hình dung” (imagined community), một khái niệm của Benedict Anderson (2006).
Ký ức chung này giúp con người vượt qua rào cản về khoảng cách địa lý và thời gian, tạo nên sự gắn kết và đoàn kết.
Ký ức tập thể và bản sắc dân tộc
Một trong những chức năng quan trọng nhất của ký ức tập thể là cho phép mỗi cá nhân cảm nhận được mình là một phần của một cộng đồng rộng lớn hơn, vượt ra ngoài giới hạn của đời sống riêng tư. Điều này trở nên đặc biệt rõ nét trong những ngày lễ quốc gia, nơi mà ký ức lịch sử được tái kích hoạt một cách mạnh mẽ thông qua các biểu tượng và nghi lễ mang tính cộng đồng.
Các biểu tượng như quốc kỳ, quốc ca, hay hình tượng lãnh đạo cùng với các nghi lễ tập thể như diễu binh hoặc buổi lễ tưởng niệm đóng vai trò như những “công cụ” mạnh mẽ để gợi nhớ và củng cố ký ức chung về một quá khứ hào hùng (Christian, 2012).
Sự gắn kết này không chỉ là một hiện tượng ngẫu nhiên. Anderson đã phân tích sâu sắc về cách các quốc gia tồn tại như những “cộng đồng tưởng tượng” (imagined communities) (Anderson, 1983). Ông cho rằng, các quốc gia được duy trì không chỉ bằng các thiết chế chính trị, pháp luật, mà còn bằng một hệ thống ký ức, biểu tượng và câu chuyện chung. Khi hàng triệu người dân cùng nghe Quốc ca, cùng treo cờ Tổ quốc, họ được kết nối một cách vô hình bởi một cảm giác thuộc về và một bản sắc chung – ngay cả khi họ chưa bao giờ gặp mặt nhau.
Đây là một cơ chế tâm lý xã hội mạnh mẽ, giúp cộng đồng tưởng tượng trở nên có thật và bền vững.
Tại Việt Nam, ngày 2/9 đóng vai trò như một cơ chế duy trì ký ức tập thể vô cùng hiệu quả. Nó không chỉ là ngày để nhắc nhớ về sự kiện lịch sử trọng đại năm 1945 mà còn là dịp để củng cố bản sắc dân tộc trong bối cảnh hiện tại.
Đó là lý do vì sao, ngay cả những người trẻ tuổi, những người có thể ít quan tâm đến chính trị, vẫn có thể cảm thấy một niềm tự hào và sự bồi hồi khó tả khi ngày này đến. Những cảm xúc này không phải là ngẫu nhiên, mà là kết quả của việc ký ức tập thể đã được “nội hóa” một cách vô thức vào tâm hồn mỗi người, biến một sự kiện lịch sử chung thành một cảm xúc gắn bó dân tộc rất riêng tư.
Halbwachs nhấn mạnh rằng ký ức tập thể giúp cá nhân vượt ra khỏi giới hạn của đời sống riêng để hòa mình vào lịch sử chung của một cộng đồng (Halbwachs, 1952). Ở Việt Nam, điều này được thể hiện rõ ràng qua các nghi thức như lễ duyệt binh trang trọng, việc người dân tự giác treo cờ Tổ quốc trên khắp các tuyến phố, hay chỉ đơn giản là cảm giác bồi hồi khi nhìn thấy sắc đỏ sao vàng phủ khắp phố phường. Đây không chỉ là hành động kỷ niệm mà còn là quá trình tái tạo bản sắc.
Benedict Anderson (2006) gọi đây là một phần của quá trình xây dựng “cộng đồng tưởng tượng” – nơi những biểu tượng và ngày lễ kỷ niệm trở thành chất liệu kết dính dân tộc. Dù nhiều người không trực tiếp tham dự sự kiện lịch sử năm 1945, họ vẫn cảm thấy một sự kết nối mạnh mẽ, một “cảm giác bồi hồi, tự hào” mỗi dịp 2/9, bởi đó là trải nghiệm cảm xúc chung của một bản sắc tập thể được truyền thừa.
Kết nối với hiện tại
Trong xã hội hiện đại, Ngày Quốc Khánh đã vượt lên trên ý nghĩa ban đầu của một dịp tưởng nhớ lịch sử. Nó còn là một minh chứng sống động cho sức mạnh của tâm lý tập thể.
Các nghiên cứu chuyên sâu về “cảm xúc tập thể” (collective emotions) chỉ ra rằng, khi con người cùng chia sẻ một sự kiện có ý nghĩa, cảm xúc của họ sẽ được khuếch đại và cộng hưởng với nhau, tạo ra một làn sóng cảm xúc mạnh mẽ có khả năng gắn kết xã hội. Hiện tượng này giúp tạo nên một sự đoàn kết bền chặt và một cảm giác “thuộc về” sâu sắc, vượt qua giới hạn của từng cá nhân (von Scheve & Ismer, 2013).
Với dân tộc Việt Nam, Ngày 2/9 trở thành một dịp đặc biệt để thế hệ trẻ – những người không trực tiếp trải qua những biến cố lịch sử – có thể kết nối mạnh mẽ với quá khứ hào hùng. Đồng thời, đây cũng là cơ hội để họ tái khẳng định bản sắc dân tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa.
Trong một thế giới nơi bản sắc cá nhân ngày càng đa dạng và sự hội nhập quốc tế diễn ra mạnh mẽ, ký ức tập thể và cảm xúc cộng đồng tiếp tục đóng vai trò như một sợi dây nối liền quá khứ, hiện tại và tương lai. Sợi dây này không chỉ đảm bảo sự gắn kết, thống nhất quốc gia mà còn giúp mỗi người cảm thấy tự hào về nguồn cội của mình.
Theo các nhà nghiên cứu Christian von Scheve và Sven Ismer (2013), những cảm xúc tập thể như niềm vui, sự tự hào, hoặc nỗi thương tiếc không chỉ là những phản ứng tâm lý đơn lẻ. Chúng hoạt động như một chất keo gắn kết xã hội, giúp duy trì sự đoàn kết và tính bền vững của cộng đồng. Ví dụ, việc cùng nhau ăn mừng một chiến thắng thể thao hay tưởng niệm một sự kiện bi tráng sẽ tạo ra những trải nghiệm cảm xúc chung, củng cố mối liên kết giữa các thành viên trong nhóm.
Do đó, ngày Quốc Khánh không chỉ là dịp để nhìn lại lịch sử, mà còn là minh chứng sống động cho sức mạnh phi thường của tâm lý tập thể trong việc củng cố bản sắc và sự đoàn kết quốc gia.
Trong một xã hội hiện đại, việc chủ động nuôi dưỡng những “cảm xúc chung” trở thành một nền tảng thiết yếu cho sự đoàn kết quốc gia. Ngày 2/9, vì thế, vừa là dịp để chúng ta trở về với ký ức lịch sử, vừa là cơ hội để cộng đồng cùng nhau khẳng định lại bản sắc và tiếp nối sức mạnh tinh thần dân tộc.
Xem thêm: Chủ nghĩa dân tộc trong Tâm lý học
Tài liệu tham khảo
Anderson, B. (1983). Imagined communities: Reflections on the origin and spread of nationalism. London: Verso.
Christian, P. J. (2012). History, memory & conflict: The collective memory of Maurice Halbwachs. Paper presented at Nova Southeastern University, Ft. Lauderdale, FL. Retrieved from https://www.researchgate.net/publication/265379898
Halbwachs, M. (1992). On collective memory (L. A. Coser, Ed. & Trans.). Chicago, IL: University of Chicago Press. (Original works published 1941, 1952)
Trịnh, Đ. T. (Chủ biên), Nguyễn, M. H., Nguyễn, V. N., & Lê, T. T. (2015). Hướng dẫn ôn luyện thi Trung học phổ thông quốc gia: Môn Lịch sử. Nhà xuất bản Đại học Sư phạm.
von Scheve, C., & Ismer, S. (2013). Towards a theory of collective emotions. Emotion Review, 5(4), 406–413. https://doi.org/10.1177/1754073913484170
