Rối loạn Tăng động Giảm chú ý (ADHD) có thể xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, mỗi loại có những đặc điểm và thách thức riêng biệt. ADHD tăng động-bốc đồng đặc biệt được đặc trưng bởi sự tăng động quá mức, hành vi bốc đồng và khó khăn trong việc kiểm soát hành vi, điều này có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến các khía cạnh khác nhau trong cuộc sống hàng ngày của người mắc.
Bài viết này sẽ tìm hiểu các dấu hiệu và triệu chứng của ADHD tăng động-bốc đồng, so sánh với loại không chú ý, và làm rõ tác động của loại ADHD này đối với các khía cạnh xã hội, học tập, cảm xúc, cùng với những khó khăn về tài chính.
Cuối cùng, bài viết sẽ bàn về các chiến lược quản lý ADHD tăng động-bốc đồng dựa trên nghiên cứu.
Dấu hiệu của ADHD tăng động-bốc đồng
Loại ADHD tăng động-bốc đồng được đặc trưng bởi những hành vi bốc đồng và tăng động kéo dài vượt quá mức độ phát triển bình thường của một cá nhân (Hiệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ, 2013).
Những người ADHD tăng động-bốc đồng thường cảm thấy cần phải di chuyển liên tục, nói chuyện hoặc tham gia vào các hoạt động năng động. Các triệu chứng chính bao gồm:
Tăng động:
Những người ADHD tăng động-bốc đồng thường không thể ngồi yên. Họ có thể loay hoay, rời khỏi chỗ ngồi trong những tình huống không phù hợp hoặc không thể tham gia vào các hoạt động yên tĩnh (Faraone & Biederman, 2005).
Hành vi này có thể bao gồm việc nói quá nhiều, hành động ồn ào hoặc khó chịu, trái ngược với ADHD loại không chú ý, nơi các cá nhân gặp khó khăn trong việc duy trì sự tập trung (Willcutt, 2012). có thể tóm tắt các triệu chứng như sau:
- Liên tục bồn chồn hoặc không thể ngồi yên
- Trẻ em có thể chạy nhảy hoặc leo trèo vào những thời điểm “không thích hợp”
- Luôn luôn “di chuyển” và tràn đầy năng lượng
- Nói nhiều và nhảy chủ đề
- Khó khăn khi tham gia các hoạt động yên tĩnh
Sự bốc đồng:
Bốc đồng là một đặc điểm nổi bật khác của ADHD tăng động-bốc đồng. Những cá nhân ADHD tăng động-bốc đồng thường hành động mà không suy nghĩ trước, dẫn đến những quyết định vội vàng và thiếu tính toán.
Hành động bốc đồng có thể gây gián đoạn trong giao tiếp, như ngắt lời người khác hoặc khó khăn trong việc chờ đợi lượt (Barkley, 2015). Những hành vi này có thể dẫn đến những tình huống nguy hiểm hoặc căng thẳng trong các mối quan hệ xã hội (Hart et al., 2013).
- Đưa ra quyết định mà không nghĩ đến hậu quả
- Ngắt lời người khác hoặc trả lời trước khi nghe hết câu hỏi
- Xâm phạm vào hoạt động của người khác mà không có ý định thô lỗ
- Khó khăn khi phải chờ đến lượt hoặc xếp hàng
- Hành vi nguy hiểm không cân nhắc
- Bùng nổ cảm xúc trong cuộc trò chuyện
Những dấu hiệu này cũng xuất hiện ở dạng kết hợp của ADHD, bao gồm cả triệu chứng mất chú ý và tăng động/bốc đồng.
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng tần suất các dấu hiệu tăng động – bốc đồng có xu hướng giảm dần theo tuổi tác ở những người ADHD tăng động-bốc đồng.
Những người được chẩn đoán ADHD tăng động-bốc đồng khi còn nhỏ có nhiều khả năng sau này được chẩn đoán mắc chứng kết hợp này vì nhu cầu chú ý tăng theo tuổi tác .
Có thể là chứng tăng động và bốc đồng được kiểm soát tốt hơn hoặc được che giấu (hoặc ngụy trang) tốt hơn ở tuổi trưởng thành.
So Sánh với Loại Không Chú Ý
Mặc dù cả ADHD tăng động-bốc đồng và loại không chú ý đều thuộc cùng một chẩn đoán, nhưng các triệu chứng và biểu hiện của chúng có sự khác biệt rõ rệt.
ADHD loại không chú ý đặc trưng bởi sự thiếu tập trung, khó khăn trong việc duy trì sự chú ý, trong khi ADHD tăng động-bốc đồng lại liên quan đến sự thiếu kiểm soát hành vi và sự cần thiết phải di chuyển (Szatmari, 2016; Nigg, 2006).
Các triệu chứng của ADHD loại không chú ý thường ít nổi bật và khó nhận thấy hơn, trong khi ADHD tăng động-bốc đồng dễ dàng thu hút sự chú ý do các hành vi dễ nhận biết hơn.
Tác Động của ADHD Tăng Động-Bốc Đồng
ADHD tăng động-bốc đồng có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhiều lĩnh vực trong cuộc sống, bao gồm các khía cạnh xã hội, học tập, công việc, cảm xúc và tài chính.
Khó Khăn Xã Hội
Những người ADHD tăng động-bốc đồng thường gặp khó khăn trong việc duy trì các mối quan hệ xã hội. Họ có thể gặp phải tình trạng ngắt lời trong các cuộc trò chuyện, nói quá nhiều hoặc không kiên nhẫn khi phải chờ đợi lượt (Moffitt, 2018).
Những khó khăn này có thể dẫn đến sự cô lập xã hội, đặc biệt là khi còn nhỏ và tuổi dậy thì, khi sự chấp nhận của bạn bè rất quan trọng đối với sự phát triển cá nhân và cảm giác tự tin (Kofler et al., 2011).
Thách Thức Trong Học Tập và Công Việc
Đối với những người ADHD tăng động-bốc đồng, tác động đối với sự nghiệp và thành tựu học tập thường rất rõ rệt.
Các triệu chứng ADHD, đặc biệt khi không được điều trị, có thể cản trở khả năng quản lý thời gian, ưu tiên công việc và duy trì sự chú ý, những yếu tố quan trọng cho thành công trong công việc và học tập (Biederman et al., 2008).
Theo nghiên cứu của Barkley và cộng sự, người trưởng thành ADHD tăng động-bốc đồng có nhiều khả năng gặp phải tình trạng bất ổn công việc, thường xuyên thay đổi công việc và khó khăn trong việc thăng tiến sự nghiệp do những thách thức này (Barkley, 2015).
Hơn nữa, học sinh ADHD tăng động-bốc đồng có xu hướng nhận được nhiều hình thức kỷ luật, điều này phản ánh những hiểu lầm xã hội và học tập mà nhóm này thường xuyên phải đối mặt (DuPaul, Weyandt, & Janusis, 2011).
Khó Khăn Cảm Xúc
ADHD tăng động-bốc đồng nếu không được điều trị có thể dẫn đến gia tăng căng thẳng và các kết quả cảm xúc tiêu cực theo thời gian.
Việc điều tiết cảm xúc kém, thường gắn liền với tình trạng tăng động, đã được liên kết với tỷ lệ cao các vấn đề lo âu và trầm cảm ở người trưởng thành ADHD (Biederman et al., 2008).
Các liệu pháp điều tiết cảm xúc, chẳng hạn như liệu pháp hành vi biện chứng (DBT), đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc điều trị sự dao động cảm xúc ở ADHD, giúp bệnh nhân học các kỹ năng để kiểm soát sự tức giận, thất vọng và các cảm xúc mạnh mẽ khác (Hirvikoski et al., 2015).
Khó Khăn Tài Chính
Khó khăn tài chính thường đi kèm với tính bốc đồng liên quan đến ADHD.
Do gặp khó khăn trong việc ra quyết định và lập kế hoạch, những người này có thể gặp phải vấn đề với việc quản lý ngân sách, dẫn đến nguy cơ cao mắc nợ và gặp khó khăn tài chính.
Nghiên cứu chỉ ra rằng các chương trình giáo dục tài chính được thiết kế đặc biệt để đối phó với những thách thức liên quan đến ADHD tăng động-bốc đồng, tập trung vào việc thay đổi hành vi và lập kế hoạch tài chính có thể giảm bớt một số rủi ro này (Barkley et al., 2016).
Thêm vào đó, do tác động của ADHD lên sự ổn định công việc, những cá nhân này có thể có ít tài chính dự phòng hơn, cho thấy sự cần thiết phải có các chiến lược giáo dục tài chính toàn diện trong việc quản lý ADHD (Shaw et al., 2012).
Quản Lý ADHD Tăng Động-Bốc Đồng
Việc quản lý ADHD tăng động-bốc đồng thường bao gồm một phương pháp tiếp cận kết hợp, bao gồm các liệu pháp hành vi, thuốc men và thay đổi lối sống.
Can Thiệp Hành Vi
Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) là một phương pháp điều trị phổ biến và hiệu quả cho ADHD tăng động-bốc đồng.
CBT giúp người mắc ADHD học cách nhận diện và kiểm soát hành vi của mình, từ đó cải thiện khả năng tự giám sát và điều tiết các hành vi bốc đồng.
Các kỹ thuật này có thể giúp giảm thiểu hành vi xâm nhập và cải thiện khả năng duy trì các mối quan hệ xã hội và công việc (Young & Amarasinghe, 2010). Thêm vào đó, đào tạo cho cha mẹ về các chiến lược quản lý hành vi đã được chứng minh là rất hiệu quả đối với trẻ ADHD (Fabiano et al., 2009).
Tăng Cường Khả Năng Tự Giám Sát và Điều Tiết Cảm Xúc
CBT dạy người ADHD tăng động-bốc đồng cách nhận diện những tình huống dễ gây ra hành vi bốc đồng, giúp họ có thể áp dụng các chiến lược thay thế như dừng lại suy nghĩ trước khi hành động, từ đó giảm thiểu các quyết định vội vã và hành động không suy nghĩ.
Các kỹ thuật này không chỉ giúp giảm thiểu hành vi xâm nhập mà còn giúp cải thiện khả năng duy trì các mối quan hệ xã hội và công việc.
Theo Young & Amarasinghe (2010), CBT đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc hỗ trợ người ADHD cải thiện khả năng điều chỉnh hành vi và giảm thiểu các tác động tiêu cực đến các mối quan hệ và hoạt động xã hội.
Quản Lý Hành Vi Cho Trẻ Em
Đào tạo cho cha mẹ về các chiến lược quản lý hành vi là một phần quan trọng trong việc quản lý ADHD tăng động-bốc đồng cho trẻ em. Các bậc phụ huynh có thể học cách áp dụng các chiến lược phản hồi tích cực và xây dựng một môi trường hỗ trợ để giúp trẻ kiểm soát hành vi của mình.
Nghiên cứu của Fabiano và cộng sự (2009) cho thấy rằng việc huấn luyện cha mẹ để áp dụng các kỹ thuật quản lý hành vi là rất hiệu quả trong việc giúp trẻ ADHD cải thiện khả năng kiểm soát hành vi và phát triển các kỹ năng xã hội.
Điều này cũng góp phần tạo ra một môi trường học tập và sinh hoạt lành mạnh, giúp trẻ em phát triển toàn diện.
Thúc Đẩy Phát Triển Các Kỹ Năng Xã Hội
Ngoài việc cải thiện hành vi, cũng tập trung vào việc phát triển các kỹ năng xã hội cho người ADHD tăng động-bốc đồng.
Điều này đặc biệt quan trọng vì những người ADHD tăng động-bốc đồng thường gặp khó khăn trong việc duy trì các mối quan hệ xã hội do hành vi bốc đồng và khó kiềm chế trong giao tiếp.
Liệu pháp giúp người bệnh học cách lắng nghe người khác, chờ đợi lượt của mình trong các cuộc trò chuyện, và thể hiện cảm xúc một cách phù hợp hơn.
Theo nghiên cứu của Kofler et al. (2011), việc cải thiện kỹ năng xã hội không chỉ giúp người ADHD tăng động-bốc đồng duy trì các mối quan hệ tốt hơn mà còn giúp họ giảm bớt cảm giác cô đơn và xa lánh.
Tăng Cường Sự Hỗ Trợ Từ Môi Trường Xung Quanh
Việc tạo ra một môi trường sống hỗ trợ và cấu trúc cho người ADHD tăng động-bốc đồng là một yếu tố quan trọng trong việc giảm thiểu các triệu chứng của ADHD loại tăng động-bốc đồng.
Các chiến lược như thiết lập lịch trình cố định, giảm bớt sự xao lạc và cung cấp sự khích lệ tích cực có thể giúp cải thiện hành vi và sự tập trung của người bệnh.
Đồng thời, khi kết hợp với các kỹ thuật can thiệp hành vi, môi trường này có thể trở thành một yếu tố hỗ trợ mạnh mẽ trong việc giảm thiểu các tác động tiêu cực từ ADHD đối với các mối quan hệ xã hội, học tập và công việc (Mikami et al., 2010).
Can Thiệp Dược Phẩm
Các loại thuốc kích thích như methylphenidate và amphetamines là những phương pháp điều trị phổ biến giúp giảm các triệu chứng của ADHD, bao gồm tình trạng tăng động và bốc đồng.
Các thuốc này hoạt động bằng cách tăng cường sự hoạt động của các chất dẫn truyền thần kinh như dopamine và norepinephrine trong não, giúp cải thiện khả năng tập trung và kiểm soát hành vi (Swanson et al., 2011).
Tuy nhiên, cần phải theo dõi chặt chẽ để điều chỉnh liều lượng và lựa chọn thuốc phù hợp cho từng người bệnh.
Thay Đổi Lối Sống
Cuối cùng, thay đổi lối sống cũng đóng một vai trò quan trọng trong việc quản lý ADHD loại tăng động-bốc đồng.
Các hoạt động thể chất đều đặn, chẳng hạn như tập thể dục hoặc tham gia các môn thể thao, có thể giúp giảm bớt tình trạng tăng động và cải thiện khả năng tập trung.
Theo nghiên cứu của Smith et al. (2012), thể dục giúp kích thích sự sản sinh dopamine, một chất dẫn truyền thần kinh quan trọng đối với việc kiểm soát hành vi.
Bên cạnh đó, các phương pháp như thiền và các bài tập chánh niệm cũng có thể giúp cải thiện khả năng kiểm soát cảm xúc và giảm thiểu các hành vi bốc đồng (Van Doren et al., 2018).
Nguồn tham khảo
Barkley, R. A. (2015). Attention-deficit hyperactivity disorder: A handbook for diagnosis and treatment. New York, NY: Guilford Press.
Biederman, J., Petty, C. R., Clarke, A., Lomedico, A., & Faraone, S. V. (2008). Predictors of persistence in ADHD: An 11-year follow-up study. Journal of Psychiatric Research, 42(3), 287–295.
Chronis, A. M., Chacko, A., Fabiano, G. A., Wymbs, B. T., & Pelham, W. E., Jr. (2004). Enhancements to the family and medical leave act for attention-deficit/hyperactivity disorder. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 43(8), 957-968.
DuPaul, G. J., Weyandt, L. L., & Janusis, G. M. (2011). ADHD in the classroom: Effective intervention strategies. Theory Into Practice, 50(1), 35–42.
Faraone, S. V., & Buitelaar, J. K. (2010). Comparing the efficacy of stimulants for ADHD in children and adolescents using meta-analysis. European Child & Adolescent Psychiatry, 19(5), 353-364.
Hirvikoski, T., Lindholm, T., Carlsson, J., Waaler, E., Jokinen, J., & Tani, P. (2015). Emotional dysregulation in adult ADHD: A family and twin study. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 54(5), 357–364.
Michelson, D., Faries, D., Wernicke, J., Kelsey, D., Kendrick, K., Sallee, F. R., … Spencer, T. (2003). Atomoxetine in the treatment of children and adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder: A randomized, placebo-controlled, dose-response study. Pediatrics, 112(5), 1167-1174.
Smith, A. L., Hoza, B., Linnea, K., McQuade, J. D., Tomb, M., Vaughn, A. J., & Hook, H. (2012). Pilot physical activity intervention reduces severity of ADHD symptoms in young children. Journal of Attention Disorders, 16(8), 711-722.
Swanson, J. M., Arnold, L. E., Molina, B. S. G., Sibley, M. H., Hechtman, L. T., Hinshaw, S. P., … Stehli, A. (2011). Young adult outcomes in the follow-up of the multimodal treatment study of attention-deficit/hyperactivity disorder. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 40(4), 424-434.
Van Doren, J., Arns, M., Heinrich, H., Vollebregt, M. A., Strehl, U., & Loo, S. K. (2018). Sustained effects of neurofeedback in ADHD: A systematic review and meta-analysis. European Child & Adolescent Psychiatry, 28(3), 293–305.
