“Công kích cá nhân là không tốt!”; “Hãy tập trung vào lập luận, đừng nhắm vào người!” – Vì sao những lời khuyên này thường bị bỏ qua?
Trong bất kỳ không gian đối thoại nào, một lời khuyên dường như đã trở thành kim chỉ nam cho mọi cuộc tương tác văn minh: “Đừng công kích cá nhân, hãy tập trung vào lập luận!” Lời kêu gọi này, vốn được xem là một chuẩn mực đạo đức cơ bản, một nguyên tắc vàng nhằm duy trì tính khách quan, sự tôn trọng lẫn nhau và thúc đẩy quá trình tìm kiếm chân lý trong tranh luận.
Mục đích của nó là để đảm bảo rằng cuộc đối thoại sẽ xoay quanh các ý tưởng, các bằng chứng, và các phân tích hợp lý, thay vì bị chệch hướng bởi những cảm xúc tiêu cực hay những đòn tấn công hạ thấp phẩm giá con người.
Thế nhưng, thực tế phũ phàng trong kỷ nguyên truyền thông số lại cho thấy một bức tranh hoàn toàn khác biệt. Lời khuyên tưởng chừng như hiển nhiên và hợp lý ấy lại thường xuyên bị bỏ qua một cách đáng báo động, đặc biệt là trên các nền tảng mạng xã hội – nơi mà tốc độ lan truyền thông tin và tính ẩn danh phần nào đã làm lu mờ đi ranh giới của sự lịch thiệp.
Những dòng phản biện, vốn được kỳ vọng là sẽ đóng góp vào một cuộc trao đổi học thuật, nhanh chóng biến tướng thành những buổi tố giác công khai, nơi mà cá nhân bị lôi ra làm mục tiêu của những lời lẽ công kích. Những câu nói này, thay vì phản bác luận điểm, lại nhắm thẳng vào xuất thân, trình độ, hay tư cách của người nói.
Vậy thì, tại sao một nguyên tắc tưởng chừng rõ ràng, hợp lý và cần thiết cho mọi cuộc tranh luận lành mạnh lại thường xuyên bị phá vỡ một cách trắng trợn như vậy? Điều gì đã khiến ranh giới giữa phản biện và công kích trở nên mờ nhạt đến mức đáng báo động? Và làm thế nào để chúng ta có thể phân biệt một cách chính xác giữa một cuộc phản biện chân thành, có tính xây dựng, với một cuộc tấn công cá nhân được ngụy trang khéo léo bằng vẻ ngoài của lập luận?
Bài viết này sẽ đi sâu vào lý giải những nguyên nhân tâm lý – xã hội phức tạp đằng sau hiện tượng đáng lo ngại này. Chúng ta sẽ khám phá các động lực vô thức, các cơ chế củng cố xã hội, và các chiến lược quyền lực biểu trưng đã biến đổi không gian tranh luận thành một “chiến trường nhân thân”. Đồng thời, dựa trên cơ sở các lý thuyết học thuật vững chắc từ nhiều lĩnh vực như tâm lý học nhận thức, phân tâm học, và xã hội học của Pierre Bourdieu,
Bài viết cũng sẽ đề xuất một hướng dẫn cụ thể và thực tiễn giúp bạn đọc nhận diện rõ ràng các dạng thức của công kích cá nhân, và quan trọng hơn, trang bị cho bạn những công cụ cần thiết để thực hành tranh luận một cách lành mạnh, có lý trí và mang tính xây dựng trong bối cảnh xã hội hiện đại.
Phê phán quan điểm và công kích cá nhân: Khác nhau thế nào?
Trong mọi cuộc đối thoại mang tính học thuật, chính trị hay xã hội, việc phân biệt rõ ràng giữa phê phán quan điểm và công kích cá nhân là tối quan trọng để duy trì tính toàn vẹn và hiệu quả của quá trình trao đổi ý tưởng.
Theo quan điểm từ lĩnh vực logic học của Douglas Walton (1998), phê phán quan điểm là một hành vi hoàn toàn hợp lý và cần thiết. Nó diễn ra khi người tham gia tranh luận tập trung một cách khách quan vào nội dung của phát biểu được đưa ra.
Cụ thể, họ sẽ phân tích và chỉ ra những điểm yếu, sự mâu thuẫn nội tại, sự thiếu căn cứ về mặt dữ liệu hay bằng chứng, hoặc những sai lệch logic trong cấu trúc lập luận của đối phương. Mục đích của phê phán quan điểm là để cải thiện chất lượng của luận điểm, thúc đẩy sự hiểu biết sâu sắc hơn, và cùng nhau tiến gần hơn đến chân lý.
Ngược lại hoàn toàn, công kích cá nhân (Ad Hominem) là một hành vi sai lệch, một dạng ngụy biện phi hình thức, khi mà người phát ngôn không hề tấn công vào nội dung của lập luận. Thay vào đó, họ trực tiếp tấn công vào bản thân người đưa ra lập luận nhằm mục đích làm suy yếu uy tín, phẩm chất, hoặc tư cách của họ. Việc này được thực hiện với hy vọng rằng, khi người nói bị mất uy tín, thì lời nói của họ cũng sẽ tự động bị bác bỏ, bất kể tính đúng đắn của lập luận.
Để minh họa sự khác biệt căn bản này, chúng ta có thể xem xét các ví dụ sau:
- Phê phán quan điểm (Tập trung vào nội dung): “Tôi không đồng ý với quan điểm ấy vì nó thiếu dẫn chứng thống kê cụ thể để hỗ trợ cho kết luận. Chúng ta cần dữ liệu định lượng rõ ràng hơn về xu hướng X để có thể khẳng định Y.” Lời bình: Câu nói này tập trung hoàn toàn vào việc thiếu bằng chứng (dẫn chứng thống kê) trong lập luận, một điểm yếu về nội dung và phương pháp luận. Nó không hề đề cập đến người đưa ra quan điểm.
- Công kích cá nhân (Tập trung vào người): “Nói như vậy thì đúng là người chưa đọc gì về nghiên cứu khoa học, sao có thể bình luận về vấn đề này được?” Lời bình: Thay vì chỉ ra điểm yếu trong lập luận khoa học cụ thể, câu nói này lại công kích trực tiếp vào kiến thức hoặc kinh nghiệm của người nói (“chưa đọc gì về nghiên cứu khoa học”), nhằm mục đích làm mất tư cách phát ngôn của họ, thay vì phản bác luận điểm mà họ đã trình bày.
Dưới góc nhìn của xã hội học, đặc biệt là qua lý thuyết của Pierre Bourdieu (1991), công kích cá nhân không chỉ được xem là một lỗi lập luận đơn thuần. Nó còn là một hành vi tái định vị biểu trưng (symbolic repositioning).
Trong một “trường” xã hội, ngôn ngữ là một công cụ mạnh mẽ để xác lập, duy trì và thách thức quyền lực biểu trưng. Khi một cá nhân sử dụng công kích cá nhân, họ không chỉ đang mắc lỗi logic; họ đang chủ động sử dụng ngôn ngữ để loại trừ người khác ra khỏi không gian tranh luận chính đáng. Hành vi này nhằm tước đi “tư cách phát ngôn hợp lệ” của đối phương, gán cho họ nhãn mác “không đủ năng lực”, “thiếu hiểu biết”, hay “không đáng được lắng nghe”.
Bằng cách này, cuộc trao đổi bị chuyển từ một không gian nơi lý trí, bằng chứng và lập luận được ưu tiên thành một không gian thao túng, nơi mục tiêu là giành chiến thắng bằng cách triệt tiêu đối thủ về mặt biểu trưng, thay vì thuyết phục họ bằng sự thật và logic. Điều này làm xói mòn nghiêm trọng nền tảng của một cuộc đối thoại công bằng và xây dựng.
Vì sao người ta vẫn thích công kích người thay vì phản biện ý: Góc độ Tâm lý học?
Mặc dù nguyên tắc “tập trung vào lập luận, đừng nhắm vào người” là nền tảng của mọi cuộc đối thoại văn minh, nhưng thực tế lại cho thấy hành vi công kích cá nhân vẫn tồn tại dai dẳng và thậm chí trở nên phổ biến trong nhiều không gian tranh luận, đặc biệt là trên mạng xã hội. Vậy điều gì đã thúc đẩy xu hướng này? Có những động lực tâm lý và xã hội sâu xa nào khiến con người lựa chọn tấn công đối phương thay vì đối đầu trực tiếp với lập luận của họ?
Cơ chế phòng vệ của tinh thần
Theo phân tâm học của Sigmund Freud (1937), bản ngã (ego) là một phần quan trọng của cấu trúc tâm trí, đóng vai trò điều hòa giữa những mong muốn bản năng và các yêu cầu của thực tại xã hội. Bản ngã luôn tìm cách bảo vệ sự ổn định và toàn vẹn của chính mình. Khi bản ngã cảm thấy bị tổn thương, bị đe dọa bởi một lập luận đối lập, một lời phê phán sắc bén, hay việc bị phơi bày những thiếu sót, sai lầm, cá nhân sẽ tự động kích hoạt các cơ chế phòng vệ tâm lý.
Trong nhiều trường hợp, hành vi “hạ gục” người đối diện thông qua công kích cá nhân – dù là trực tiếp hay gián tiếp – là một trong những cách nhanh nhất và hiệu quả nhất để khôi phục cảm giác kiểm soát, tái khẳng định uy quyền tâm lý và bảo vệ vị thế cá nhân đang bị lung lay. Việc này giúp bản ngã thoát khỏi sự khó chịu, thậm chí là nỗi đau tinh thần do bị thách thức, mà không cần phải thừa nhận sai lầm hay thay đổi quan điểm.
Lối thoát cảm xúc
Lý thuyết bất hòa nhận thức (cognitive dissonance) của Leon Festinger (1957) cung cấp một lời giải thích tâm lý học nhận thức mạnh mẽ khác. Khi một người đối mặt với thông tin, bằng chứng, hoặc một quan điểm trái ngược sâu sắc với niềm tin, giá trị, hoặc thái độ đã có sẵn của họ, và bản thân họ cảm thấy không đủ khả năng để phản bác một cách hợp lý và thuyết phục bằng lý luận, họ sẽ trải nghiệm một trạng thái căng thẳng và khó chịu về mặt tâm lý.
Để giải tỏa sự bất hòa nhận thức khó chịu này, một trong những lối thoát phổ biến là chuyển hướng sang tấn công người đưa ra thông tin hoặc quan điểm đó. Bằng cách hạ thấp uy tín, chỉ trích nhân cách, hay bôi nhọ đối phương, cá nhân tạo ra một sự “chính đáng hóa” cho việc từ chối chấp nhận thông tin trái chiều, từ đó bảo vệ hình ảnh bản thân và niềm tin cốt lõi mà không cần phải tham gia vào một cuộc đấu trí thực sự. Đây là một cơ chế tự bảo vệ cảm xúc, ưu tiên sự thoải mái tinh thần hơn là tính khách quan của lập luận.
Văn hóa Công kích được củng cố bởi học tập
Theo Lý thuyết Học tập Xã hội (Social Learning Theory) của Albert Bandura (1977), hành vi của con người được duy trì và lặp lại nếu chúng nhận được sự củng cố từ môi trường xã hội. Trong không gian mạng xã hội, một lời công kích cá nhân sắc sảo, một câu châm biếm cay độc, hay một bài đăng tấn công nhân thân thường nhận được phản hồi tích cực một cách đáng kinh ngạc.
Chúng có thể thu về hàng trăm, thậm chí hàng ngàn lượt thích, chia sẻ, và bình luận đồng thuận – nhiều hơn đáng kể so với một lập luận ôn hòa, chi tiết và có tính xây dựng. Sự củng cố xã hội mạnh mẽ này gửi một thông điệp rõ ràng đến người dùng: “Muốn được chú ý? Muốn được công nhận? Hãy đánh thật mạnh vào đối thủ!” Điều này không chỉ khuyến khích mà còn chuẩn hóa hành vi công kích, biến nó thành một chiến lược “hiệu quả” trong việc thu hút sự chú ý và giành lấy vị thế trong một môi trường cạnh tranh.
Khi công kích cá nhân trở thành chuẩn mực lệch chuẩn
Tuyệt vời, Hưởng! Tôi rất sẵn lòng giúp Hưởng mở rộng đoạn văn này, đặc biệt là khi nó đi sâu vào những hệ quả nghiêm trọng của việc chuẩn hóa hành vi công kích trong các cuộc tranh luận. Đây là bản trình bày chi tiết và mở rộng, giữ nguyên ý nghĩa cốt lõi và làm nổi bật các điểm quan trọng.
Hệ Quả Nghiêm Trọng: Khi Công Kích Biến Không Gian Lý Tính Thành Sân Khấu Cảm Xúc
Khi hành vi công kích cá nhân không còn là một sự cố đơn lẻ mà trở thành một thói quen giao tiếp phổ biến, được chấp nhận, hoặc thậm chí được hợp thức hóa bởi một văn hóa tranh luận kém văn minh, hậu quả là không gian lý tính – nơi mà lập luận, bằng chứng và tư duy khách quan lẽ ra phải là trung tâm – sẽ bị thay thế một cách tàn nhẫn bằng một sân khấu cảm xúc.
Tại đó, những lời lẽ sắc bén, những đòn công kích cá nhân và sự thao túng cảm xúc trở thành “người hùng”, trong khi sự điềm tĩnh, lập luận chặt chẽ và tinh thần xây dựng bị đẩy lùi về phía sau. Hệ quả của sự chuyển dịch đáng báo động này là rất nghiêm trọng và đa chiều:
Trong một môi trường mà các cuộc tranh luận đã biến chất thành những cuộc “đấu võ” bằng lời lẽ công kích, những cá nhân sở hữu kiến thức sâu sắc, lập luận chặt chẽ và khả năng tư duy phản biện xuất sắc nhưng lại không có “kỹ năng” trong việc sử dụng ngôn ngữ hung hăng, châm biếm hoặc thao túng cảm xúc sẽ cảm thấy bị gạt ra rìa. Họ sẽ ngần ngại tham gia, không phải vì ý tưởng của họ kém cỏi, mà vì họ không muốn dấn thân vào một cuộc chiến ngôn từ không công bằng, nơi mà sự công kích cá nhân thay thế cho sự trao đổi trí tuệ.
Điều này làm mất đi những tiếng nói giá trị và làm suy yếu tiềm năng phát triển của xã hội.
Một trong những chức năng cốt yếu của giao tiếp xã hội là khả năng cùng nhau thảo luận và giải quyết các vấn đề phức tạp, từ chính sách công, đạo đức xã hội đến các thách thức khoa học. Tuy nhiên, khi hành vi công kích trở thành chuẩn mực, mọi cuộc đối thoại có nguy cơ biến thành những cuộc tranh cãi cá nhân, nơi mục tiêu là “thắng” đối phương bằng mọi giá thay vì cùng nhau tìm kiếm giải pháp. Sự tập trung bị chuyển dịch từ vấn đề sang nhân thân, làm tắc nghẽn mọi nỗ lực hợp tác trí tuệ và gây tổn hại nghiêm trọng đến sự gắn kết xã hội.
Bản chất của tranh luận là một quá trình tương tác nhằm khám phá sự thật, kiểm chứng các giả thuyết và đạt được sự hiểu biết sâu sắc hơn. Thế nhưng, khi công kích cá nhân được ưu tiên, tranh luận bị biến chất thành một cuộc chiến tranh giành quyền lực biểu trưng. Mục tiêu chính không còn là tìm kiếm chân lý khách quan, mà là củng cố vị thế cá nhân, làm suy yếu đối thủ, và khẳng định quyền uy của bản thân trong “trường xã hội” (theo Bourdieu). Điều này làm biến dạng hoàn toàn mục đích cao cả của tranh luận.
Hơn nữa, quan điểm của Lev Vygotsky (1997) về sự hình thành và phát triển của các chức năng tâm lý cấp cao thông qua tương tác xã hội cung cấp một cái nhìn đặc biệt đáng lo ngại về hệ quả dài hạn của xu hướng này.
Vygotsky cho rằng cách chúng ta tương tác với thế giới và với nhau sẽ định hình cách chúng ta suy nghĩ và tư duy. Nếu một môi trường tranh luận, đặc biệt là trên các nền tảng số mà giới trẻ tiếp xúc hàng ngày, bị lấp đầy bởi những hành vi công kích, châm biếm và hạ thấp đối phương, thì đó sẽ trở thành cách thức duy nhất mà người trẻ học được khi tham gia vào quá trình phản biện xã hội.
Điều này có nghĩa là, khả năng tư duy phản biện thực sự – khả năng phân tích logic, đánh giá bằng chứng, nhìn nhận vấn đề từ nhiều khía cạnh, và tham gia vào đối thoại xây dựng – sẽ ngày càng lụi tàn. Thay vào đó, một thế hệ sẽ lớn lên với “kỹ năng” tranh luận chỉ dừng lại ở việc công kích cá nhân, phá hoại sự phát triển của tư duy độc lập và khả năng giải quyết vấn đề một cách có trách nhiệm.
Để xây dựng một không gian đối thoại công bằng, hiệu quả và có tính xây dựng, mỗi cá nhân cần trang bị cho mình khả năng phân biệt sắc bén giữa một cuộc tranh luận lành mạnh và một cuộc công kích cá nhân. Việc nhận diện rõ ràng các dấu hiệu này sẽ giúp chúng ta không chỉ trở thành người tham gia có trách nhiệm mà còn góp phần nâng cao chất lượng giao tiếp xã hội.
Một hướng đề xuất hướng dẫn
Dấu hiệu của một lập luận lành mạnh
Một cuộc tranh luận thực sự mang tính xây dựng và lý trí sẽ thể hiện rõ các đặc điểm sau:
Tập trung hoàn toàn vào nội dung của quan điểm, không nhắm vào người nói: Đây là nguyên tắc vàng. Người tham gia tranh luận sẽ chỉ trích, phân tích, hoặc bác bỏ các ý tưởng, lập luận, bằng chứng, hoặc phương pháp mà đối phương đã trình bày. Mọi sự chú ý đều dồn vào “cái gì được nói” (what is said) chứ không phải “ai là người nói” (who says it). Ví dụ, thay vì nói “Anh ta là một kẻ ngốc nên ý kiến này sai”, người ta sẽ nói “Quan điểm này có vẻ thiếu cơ sở bởi dữ liệu X không ủng hộ cho kết luận Y”.
Một lập luận lành mạnh luôn dựa trên các căn cứ vững chắc. Đó có thể là dữ liệu thống kê, dẫn chứng từ các nghiên cứu khoa học, trích dẫn từ tài liệu uy tín, hoặc các lập luận logic chặt chẽ. Sự rõ ràng trong việc trình bày căn cứ giúp người nghe/đọc có thể tự mình đánh giá tính đúng đắn của luận điểm.
Tính văn minh trong tranh luận được thể hiện qua cách chúng ta đối xử với người có quan điểm trái ngược. Ngay cả khi bất đồng gay gắt về ý tưởng, một cuộc tranh luận lành mạnh vẫn duy trì sự tôn trọng đối với nhân phẩm của đối phương. Không có ngôn ngữ miệt thị, xúc phạm, hay hạ thấp nhân cách. Mục tiêu là hiểu rõ hơn, không phải là làm tổn thương.
Dấu hiệu của một Lập luận Công kích cá nhân
Thay vì phản bác luận điểm, người công kích sẽ “đào bới” những sai lầm trong quá khứ của đối phương (ví dụ: “Anh từng thất bại trong dự án Z thì sao có thể nói về thành công?”), hoặc nhắm vào các đặc điểm bản dạng không liên quan đến lập luận (ví dụ: giới tính, tuổi tác, học vấn, xuất thân, ngoại hình). Mục đích là để làm mất uy tín của người nói.
Kẻ công kích thường không đi vào nội dung mà lại gán cho đối phương những động cơ tiêu cực, mờ ám (ví dụ: “Anh nói thế là vì anh có lợi ích cá nhân trong chuyện này”, “Cô ta chỉ muốn gây sự chú ý thôi”). Việc này chuyển trọng tâm từ lý lẽ sang sự nghi ngờ và phán xét nhân phẩm.
Ngôn ngữ trong công kích cá nhân thường mang tính cảm xúc tiêu cực cao. Đó là những lời lẽ cay nghiệt, châm chọc, hoặc thậm chí là chửi bới, nhằm mục đích gây tổn thương, làm mất mặt đối phương, thay vì đưa ra lời giải thích, phân tích hay phản bác logic.
Để tự đánh giá và điều chỉnh hành vi của bản thân trong các cuộc đối thoại, hãy luôn tự đặt ra những câu hỏi kiểm tra sau:
- Mình đang thực sự phản biện ý tưởng hay chỉ đang chỉ trích người đưa ra ý tưởng đó? Đây là câu hỏi mấu chốt để nhận diện xem liệu trọng tâm của mình có đang đi đúng hướng hay không.
- Mình muốn giành chiến thắng bằng lập luận, bằng sự thuyết phục lý trí, hay bằng sự chế nhạo, công kích cảm xúc để đối phương im lặng? Câu hỏi này giúp làm rõ động cơ thực sự đằng sau hành vi tranh luận của bạn.
- Nếu người khác nói với mình theo cách tương tự (nhắm vào cá nhân, mỉa mai, gán động cơ), mình có cảm thấy bị xúc phạm, bị tổn thương, và cuộc đối thoại có còn tiến triển được không? Đặt mình vào vị trí của người khác giúp bạn đánh giá tính đạo đức và hiệu quả của cách giao tiếp của mình.
Việc thường xuyên tự kiểm tra và tuân thủ các nguyên tắc này không chỉ giúp cá nhân trở thành một người tranh luận có trách nhiệm mà còn góp phần xây dựng một môi trường đối thoại lành mạnh, nơi lý lẽ được tôn trọng và tri thức được vun đắp.
Kết luận
Lời khuyên “Đừng công kích cá nhân” không phải là khẩu hiệu đạo đức trống rỗng – mà là một điều kiện để bảo vệ nền dân chủ tri thức và môi trường học thuật, giáo dục. Một cuộc tranh luận đúng nghĩa không nhắm vào danh dự – mà nhắm vào chân lý.
Và để lời khuyên đó không bị bỏ qua, mỗi người cần được huấn luyện tư duy phản biện đúng cách, được sống trong môi trường giao tiếp lành mạnh, và học cách phản đối người khác mà không phủ định nhân phẩm của họ.
Xem thêm:
Tài liệu tham khảo
Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Prentice-Hall.
Bourdieu, P. (1986). The Forms of Capital. In J. G. Richardson (Ed.), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education. Greenwood.
Bourdieu, P. (1991). Language and Symbolic Power. Harvard University Press.
Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford University Press.
Freud, A. (1937). The Ego and the Mechanisms of Defence. Hogarth Press.
Swartz, D. (1997). Culture and Power: The Sociology of Pierre Bourdieu. University of Chicago Press.
Vygotsky, L. S. (1997). The Collected Works of L. S. Vygotsky, Vol. 4. Springer.
Walton, D. N. (2004). Argumentation Schemes and Historical Origins of the Circumstantial Ad Hominem Argument. University of Winnipeg. https://www.researchgate.net/publication/226007514_Argumentation_Schemes_and_Historical_Origins_of_the_Circumstantial_Ad_Hominem_Argument
Pingback: 7 Dấu hiệu của người độc hại và cách đối phó với họ - PSYEZ MEDIA