Mô hình lý thuyết phê phán, khởi nguồn từ Trường phái Frankfurt, cung cấp một nền tảng học thuật sắc bén để phân tích truyền thông như một không gian không trung lập – nơi các cấu trúc quyền lực, ý thức hệ và cơ chế thao túng được tái sản xuất một cách tinh vi.
Trong bối cảnh truyền thông xã hội toàn cầu vận hành dựa trên các thuật toán thương mại hóa và các thiết chế quyền lực mới, việc vận dụng mô hình này cho phép giới nghiên cứu và thực hành truyền thông không chỉ nhận diện những hình thức áp chế vô hình, mà còn mở ra khả năng phản tư, kháng cự và giải phóng thông qua hành động truyền thông mang tính phê phán.
Tất cả chúng ta đều nhận ra rằng có những thực tế giao tiếp trên thế giới gây tổn thương và áp bức đối với một số người cụ thể, và có những người trên thế giới sử dụng giao tiếp để phục vụ nhu cầu và lợi ích của riêng họ. Làm thế nào để chúng ta đưa những thực hành giao tiếp này ra ánh sáng và nỗ lực thay đổi các thực hành giao tiếp gây tổn thương?
Byron Hurt là một nhà lý thuyết hiện đại sử dụng phim ảnh để phê phán cách phân biệt giới tính tác động đến cả nam giới và phụ nữ trong xã hội của chúng ta. Bộ phim tiên tiến của ông “Hip-Hop: Beyond Beats and Rhymes” nhìn vào ngành công nghiệp Hip-Hop từ góc độ phê phán, tập trung vào cách nó cho phép phân biệt giới tính đối với phụ nữ trong khi vẫn giữ nam giới trong các vai trò giới tính được xác định hẹp.
Nhu cầu về các lý thuyết phê phán
Mô hình lý thuyết phê phán giúp chúng ta hiểu cách giao tiếp được sử dụng để áp bức và cung cấp các cách thúc đẩy thay đổi xã hội tích cực (Foss & Foss; Fay). Lý thuyết phê phán thách thức hiện trạng của bối cảnh giao tiếp, tìm kiếm các giải pháp thay thế cho các hình thức giao tiếp áp bức đó. Các lý thuyết này khác với các cách tiếp cận lý thuyết khác vì chúng tìm kiếm thực tiễn như mục tiêu bao quát.
Thực tiễn là sự kết hợp giữa lý thuyết và hành động. Thay vì chỉ tìm cách hiểu các cấu trúc quyền lực, các lý thuyết phê phán chủ động tìm cách thay đổi chúng theo những cách tích cực.
Các ví dụ dễ nhận biết về các cách tiếp cận phê phán là chủ nghĩa Marx, chủ nghĩa hậu hiện đại và chủ nghĩa nữ quyền. Các lý thuyết phê phán này phơi bày và thách thức sự giao tiếp của các cấu trúc xã hội, kinh tế và chính trị thống trị. Các lĩnh vực nghiên cứu bao gồm ngôn ngữ, mối quan hệ xã hội, cấu trúc tổ chức, chính trị, kinh tế, phương tiện truyền thông, hệ tư tưởng văn hóa, mối quan hệ giữa các cá nhân, lao động và các phong trào xã hội khác.
Nghiên cứu văn hóa tập trung vào việc hiểu những trải nghiệm thực tế của con người, xem xét bối cảnh giao tiếp để tìm ra các cấu trúc quyền lực ẩn giấu và đạt được sự thay đổi xã hội tích cực nhờ đó (Dines và Humez; Kellner). Theo Kellner, nghiên cứu văn hóa bao gồm ba yếu tố liên kết cần thiết để hiểu, đánh giá và thách thức các động lực quyền lực được nhúng trong giao tiếp – kinh tế chính trị, phân tích văn bản và tiếp nhận của khán giả.
Kinh tế chính trị tập trung vào cấp độ truyền thông vĩ mô. Cụ thể, phần này của nghiên cứu văn hóa xem xét cách phương tiện truyền thông dưới dạng văn bản được đặt trong một bối cảnh văn hóa nhất định và thực tế chính trị và kinh tế của bối cảnh văn hóa. Ở Hoa Kỳ, chúng ta sẽ lưu ý rằng kinh tế chính trị được đánh dấu bằng sự bất bình đẳng về giới tính, chủng tộc và giai cấp.
Phân tích văn bản bao gồm quá trình phân tích và giải cấu trúc các yếu tố của một văn bản phương tiện truyền thông. Nếu bạn muốn xem một tạp chí với con mắt phê phán, bạn sẽ chú ý đến các yếu tố trực quan (hình ảnh trong quảng cáo; ảnh người nổi tiếng và bất kỳ bản vẽ, phim hoạt hình hoặc hình minh họa nào khác), thông điệp bằng lời (văn bản của quảng cáo, bản sao, chú thích đi kèm với ảnh) và mối quan hệ giữa quảng cáo và bản sao.
Ví dụ, có quảng cáo về phấn mắt Clinique bên cạnh bài viết về “mẹo làm đẹp mới hấp dẫn cho mùa thu” không? Bạn cũng sẽ muốn chú ý đến việc thể hiện giới tính, chủng tộc và bản sắc giai cấp. Có bất kỳ sự khác biệt hoặc điểm tương đồng nào giữa cách miêu tả phụ nữ da trắng và phụ nữ da màu không? Loại bản sắc giai cấp nào đang được đưa ra để noi theo?
Sự tiếp nhận của khán giả yêu cầu chúng ta xem xét vai trò của văn bản đối với khán giả tiêu thụ nó . Bạn có thể muốn tìm hiểu lý do tại sao mọi người đọc các tạp chí cụ thể – nó phục vụ mục đích gì, chức năng xã hội của văn bản này là gì?
Nguồn gốc của các lý thuyết phê phán trong truyền thông
Chủ nghĩa Marx là một trong những nguồn gốc sớm nhất của lý thuyết phê phán. Ngoài ra, chủ nghĩa hậu hiện đại, chủ nghĩa nữ quyền và chủ nghĩa hậu thực dân đã ảnh hưởng rất lớn đến cách các lý thuyết phê phán phát triển và mở rộng để thách thức nhiều hơn các cấu trúc quyền lực xã hội.
Mặc dù mỗi cách tiếp cận này xem xét một lĩnh vực áp bức khác nhau, nhưng tất cả đều là những cách tiếp cận phê phán để ban hành những thay đổi xã hội lớn, không chỉ ở các xã hội phương Tây mà còn ở các nền văn hóa trên toàn thế giới.
Vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, những ý tưởng của Karl Marx đã thách thức hiện trạng của các xã hội công nghiệp mới nổi. Khi các xã hội chuyển từ nền kinh tế dựa trên nông nghiệp sang nền kinh tế dựa trên sản xuất công nghiệp, sự phân chia giữa người giàu và người nghèo ngày càng tăng – giống như bất bình đẳng thu nhập được nói đến rất nhiều ngày nay.
Marx, trong hai tác phẩm nổi tiếng nhất của mình, Tuyên ngôn Cộng sản và Tư bản , lập luận rằng những người lao động thuộc tầng lớp lao động đang bị áp bức bởi những người nắm quyền, cụ thể là chủ sở hữu các nhà máy sản xuất.
Trong bất kỳ cuộc thảo luận nào về Hậu hiện đại , một quan điểm lý thuyết phê phán khác, khó khăn trong việc định nghĩa thuật ngữ này luôn là một phần của cuộc thảo luận. Modern ám chỉ ngay bây giờ (từ modo trong tiếng Latin) và post có nghĩa là sau. Do đó, thuật ngữ này được dịch thành “sau ngay bây giờ” – một ý tưởng có thể khó hiểu.
Ví dụ, bạn chỉ ra hoặc đánh dấu khoảng thời gian sau ngay bây giờ như thế nào? (Covino & Jolliffe, 76). Khi thảo luận về tình trạng hậu hiện đại, Lyotard đã giải thích mối quan hệ giữa những người có và không có quyền lực xã hội: “Những [người ra quyết định] phân bổ cuộc sống của chúng ta cho sự phát triển của quyền lực. Trong các vấn đề về công lý xã hội và chân lý khoa học, tính hợp pháp của quyền lực đó dựa trên việc tối ưu hóa hiệu suất của hệ thống – hiệu quả”.
Một ảnh hưởng lớn thứ ba đến sự phát triển của Mô hình Lý thuyết Phê phán đến từ các lý thuyết nữ quyền. Các lý thuyết nữ quyền khám phá các cấu trúc quyền lực tạo ra và tái tạo sự khác biệt về giới trong xã hội (Foss & Foss; Dervin; MacKinnon). Các lý thuyết nữ quyền phê phán cho rằng các mối quan hệ giới thường áp bức đối với cả nam giới và phụ nữ, và chúng ủng hộ một thể chế dựa trên các giá trị gia trưởng.
Do đó, các lý thuyết nữ quyền phê phán thách thức các giả định và thực hành thống trị về giới theo những cách thúc đẩy các hình thức giao tiếp và cấu trúc xã hội bình đẳng và bình đẳng hơn trong xã hội.
Khi thảo luận về chủ nghĩa nữ quyền và các lý thuyết nữ quyền, chúng ta đề cập đến một tập hợp các lý thuyết đa dạng và phong phú. Các lý thuyết nữ quyền bao gồm nhiều lập luận triết học, cấu trúc kinh tế và quan điểm chính trị.
Một số trong số này bao gồm chủ nghĩa nữ quyền Marxist, tập trung vào sự phân công lao động như một nguồn gốc của bất bình đẳng giới và chủ nghĩa nữ quyền tự do, khẳng định rằng nam giới và phụ nữ nên có địa vị bình đẳng trong văn hóa – chẳng hạn như quyền bỏ phiếu, cơ hội giáo dục và nghề nghiệp, và mức lương bình đẳng.
Chủ nghĩa nữ quyền sinh thái thừa nhận rằng mọi bộ phận của vũ trụ đều có mối liên hệ với nhau và sự áp bức đối với phụ nữ và các nhóm thiểu số khác tương tự như sự áp bức đối với môi trường tự nhiên như trong việc chặt phá rừng tự nhiên để đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng đối với hàng giấy hoặc giết động vật để ăn thịt.
Mô hình lý thuyết quan trọng trong hành động
Cho dù chúng ta nghe nhạc trên điện thoại, xem TV, đi xem phim hay đọc tạp chí, hầu hết chúng ta đều tiếp nhận phương tiện truyền thông. Bạn đã bao giờ dừng lại để suy nghĩ về những người tạo ra những thông điệp đó chưa? Bạn có tự hỏi mục tiêu của họ có thể là gì và tại sao họ lại muốn gửi những thông điệp đó không? Một cách chúng ta có thể sử dụng các lý thuyết phê phán là xem xét ai sở hữu phương tiện truyền thông nào để xác định mục đích của họ (Croteau & Hoynes).
Ví dụ, tại sao General Electric muốn sở hữu các công ty như RCA và NBC? Tại sao một công ty như Seagram lại muốn mua MCA (Universal Studios) và hãng thu âm Polygram? Những công ty này đang tạo ra thế giới quan nào trong phương tiện truyền thông mà họ sản xuất? Đây đều là những câu hỏi mà chúng ta có thể cân nhắc sử dụng các lý thuyết từ Mô hình lý thuyết phê phán.
Bạn có biết rằng vào năm 1983, 50 tập đoàn kiểm soát hầu hết các phương tiện truyền thông của Hoa Kỳ (báo chí, truyền hình, phim ảnh, tạp chí, v.v.) và đến năm 2004, con số đó đã giảm xuống còn năm tập đoàn (Bagdikian) không? Sử dụng Mô hình Lý thuyết Phê phán, chúng ta có thể bắt đầu xem xét các thông điệp mà rất ít công ty đang xây dựng và tác động của chúng đến cách chúng ta hiểu thế giới xung quanh được hình thành thông qua các thông điệp này.
Các ví dụ khác từ mô hình phê bình bao gồm các tác phẩm xem xét giới tính, chủ nghĩa tiêu dùng, quảng cáo và truyền hình. Trong tác phẩm Who(se) Am I? The Identity and Image of Women in Hip-Hop, Perry xem xét mối nguy hiểm và thiệt hại tiềm tàng đối với phụ nữ Mỹ gốc Phi thông qua việc biến họ thành vật thể trong các video Hip-Hop. Carole A.
Stabile xem xét các hoạt động Marketing và lao động của Nike trong bài viết của cô ấy, Nike, Social Responsibility, and the Hidden Abode of Production. Clint C. Wilson II và Felix Gutierrez thảo luận về cách miêu tả người da màu trong quảng cáo trong bài viết của họ, Advertising and People of Color, trong khi Jackson Katz khám phá mặt nạ nam tính với bộ phim của mình, Tough Guise 2: The Ongoing Crisis of Violent Masculinity.
Chúng tôi sử dụng các lý thuyết phê bình để tiết lộ một loạt các cấu trúc tư tưởng có thể tạo ra và nuôi dưỡng các thế giới quan thống trị, đồng thời thách thức và thay đổi những hệ tư tưởng áp bức người khác.
Điểm mạnh
Điểm mạnh đáng kể của mô hình lý thuyết phê phán là nó kết hợp lý thuyết và thực hành, tìm cách tạo ra sự thay đổi thực sự từ sự phát triển lý thuyết. Thay vì tìm kiếm sự dự đoán và kiểm soát, hoặc giải thích và hiểu biết, các lý thuyết phê phán tìm kiếm sự thay đổi xã hội tích cực. Mục đích đằng sau các quan điểm lý thuyết này là giúp trao quyền cho những người có thế giới quan và quan điểm tư tưởng chưa tìm thấy sự bình đẳng trong bối cảnh xã hội.
Ở trạng thái tốt nhất, các lý thuyết phê phán có tiềm năng tạo ra sự thay đổi xã hội trên quy mô lớn cho cả nhóm người lớn và nhỏ.
Điểm yếu
Một điểm yếu tiềm tàng của các lý thuyết phê phán là sự phụ thuộc của chúng vào các giá trị xã hội. Trong khi các lý thuyết về luật thực nghiệm tìm kiếm một thực tế khách quan, các lý thuyết phê phán nhấn mạnh các giá trị chủ quan hướng dẫn các hành vi giao tiếp. Khi các giá trị xung đột với nhau, câu hỏi “giá trị của ai tốt hơn?” xuất hiện.
Vì các giá trị là chủ quan, việc trả lời câu hỏi này thường chứa nhiều xung đột và tranh luận. Ví dụ về hôn nhân đồng giới nhấn mạnh một cuộc tranh luận hiện tại đang diễn ra về các giá trị ý thức hệ. Chúng ta định nghĩa hôn nhân như thế nào? Và, định nghĩa của ai là tốt nhất?”
Mô hình Lý thuyết Phê phán và Truyền thông xã hội Việt Nam
Mô hình Lý thuyết Phê phán nhấn mạnh việc phơi bày, chất vấn và thay đổi các cấu trúc quyền lực trong truyền thông – điều này đặc biệt cần thiết trong bối cảnh truyền thông xã hội (social media) ở Việt Nam hiện nay, khi các nền tảng như Facebook, TikTok, YouTube, Zalo trở thành không gian chủ đạo để tương tác, biểu đạt và hình thành ý thức xã hội.
Chủ nghĩa Marx: Truyền thông xã hội như công cụ tái sản xuất bất bình đẳng giai cấp
Sở hữu và kiểm soát thông tin: Các nền tảng truyền thông lớn tại Việt Nam bị chi phối bởi những tập đoàn toàn cầu (Meta, Google) hoặc các nhóm lợi ích truyền thông – dẫn đến việc thông tin thường phục vụ lợi ích kinh tế và chính trị của người nắm quyền hơn là lợi ích của cộng đồng.
Lao động số bị bóc lột: Người dùng – đặc biệt là giới trẻ – tạo ra nội dung (UGC), tương tác liên tục, đóng vai trò như lao động không công, trong khi giá trị kinh tế bị trích xuất bởi các công ty công nghệ xuyên quốc gia.
Ví dụ: Streamer, Tiktoker, Facebooker phải “đăng liên tục” để duy trì tương tác, nhưng chính nền tảng mới là bên thu lợi quảng cáo lớn nhất.
Chủ nghĩa Hậu hiện đại: Giải thiêng các diễn ngôn quyền lực trong truyền thông số
Thực tại bị phân mảnh: Truyền thông xã hội tạo ra một thực tại “đa chiều” và “giả thật” (simulacra), nơi người dùng khó phân biệt đâu là thông tin thật – giả, đâu là người ảnh hưởng thật hay được dựng nên bởi thuật toán.
Chân lý bị thương mại hóa: Thông tin trên social media bị biến thành hàng hóa, “giá trị” nằm ở khả năng viral hơn là độ chính xác – dẫn đến việc định hình xã hội dựa trên những “câu chuyện hấp dẫn” hơn là sự thật có căn cứ.
Ví dụ: Các nội dung “chữa bệnh bằng năng lượng”, “tự chữa lành”, “làm giàu không khó” thu hút triệu view dù thiếu kiểm chứng khoa học.
Chủ nghĩa Nữ quyền: Truyền thông xã hội và tái tạo bất bình đẳng giới
Chuẩn mực giới bị củng cố: Trên TikTok hay Facebook, phụ nữ thường được khuyến khích “hiện diện” thông qua hình ảnh ngoại hình, vai trò làm mẹ/vợ; trong khi nam giới được ngưỡng mộ nhờ quyền lực, thành công.
Bạo lực mạng giới tính: Nữ giới, người thuộc cộng đồng LGBTQ+ hoặc nạn nhân của các vụ tấn công tình dục thường bị body-shaming, slut-shaming hoặc dọa nạt online – cho thấy sự tồn tại của văn hóa gia trưởng trong không gian số.
Ví dụ: Các hot girl TikTok bị công khai hình ảnh cá nhân và bị xúc phạm tình dục; các mẹ bỉm sửa bị “dạy dỗ” qua các video đạo đức giả.
Nghiên cứu Văn hóa: Phân tích ba chiều – Kinh tế chính trị, văn bản truyền thông và tiếp nhận
Chính sách kiểm soát nội dung tại Việt Nam tạo ra không gian truyền thông “định hướng”, nơi các chủ đề xã hội nhạy cảm dễ bị kiểm duyệt, dẫn đến việc người dùng tự kiểm duyệt hoặc tìm cách “lách luật”.
Các KOLs hoặc agency truyền thông bị ràng buộc bởi các đơn đặt hàng thương mại, làm giảm khả năng phản biện xã hội độc lập.
Các video viral TikTok thường xây dựng hình ảnh “giàu nhanh, đẹp dễ”, thúc đẩy lối sống tiêu dùng không bền vững.
Các quảng cáo trà giảm cân, kem trắng da khai thác nỗi sợ ngoại hình và chuẩn sắc đẹp Á Đông.
Người trẻ dần ý thức hơn về việc “bị thao túng” trên truyền thông xã hội – một số nhóm Gen Z bắt đầu sản xuất nội dung phản biện, chiêm nghiệm hoặc “giải mã” thông tin như các kênh YouTube “Học Viện Chim Cánh Cụt”, “Spiderum”, “The Present Writer”…
Trong bối cảnh truyền thông xã hội phát triển mạnh mẽ và tác động sâu rộng đến đời sống văn hóa – xã hội, lý thuyết phê phán đóng vai trò như một công cụ học thuật quan trọng giúp nhận diện những cơ chế ảnh hưởng tiềm ẩn trong hệ thống truyền thông đương đại.
Khi được vận dụng một cách có chọn lọc và phù hợp với điều kiện xã hội Việt Nam, lý thuyết này không chỉ giúp nâng cao hiểu biết về cách thức truyền thông vận hành, mà còn khuyến khích phát triển các chiến lược truyền thông có tính phản biện, giáo dục và định hướng, từ đó góp phần xây dựng một xã hội truyền thông tiến bộ, có kiểm soát, nhưng cũng giàu tính nhân văn và sáng tạo.
Nguồn tham khảo
Adorno, T. & Horkheimer, M. (1944). Dialectic of Enlightenment.
Butler, J. (1990). Gender Trouble.
Foss, S. & Foss, K. (1994). Personal Feminism in the Postmodern Age.
Kellner, D. (1995). Media Culture: Cultural Studies, Identity and Politics Between the Modern and the Postmodern.
Lyotard, J.F. (1984). The Postmodern Condition: A Report on Knowledge.
Marx, K. & Engels, F. (1848). The Communist Manifesto.
Spivak, G. C. (1988). Can the Subaltern Speak?
Said, E. (1978). Orientalism.
Hurt, B. (2006). Hip-Hop: Beyond Beats and Rhymes.
