Trong mối quan hệ giữa Thiên An và Jack, tình yêu dường như không còn là điểm tựa mà trở thành gánh nặng vô hình, nơi một người cho đi tất cả, hy sinh bản thân để đổi lấy sự tồn tại trong đời người còn lại.
Sự phụ thuộc lẫn nhau là một mối quan hệ bất ổn khi một người đảm nhận vai trò “người cho đi”, hy sinh nhu cầu và hạnh phúc của bản thân vì người kia, “người nhận”. Mối quan hệ này không nhất thiết phải là mối quan hệ lãng mạn; nó có thể dễ dàng xảy ra giữa cha mẹ và con cái, bạn bè và các thành viên trong gia đình.
Câu chuyện của họ phản ánh một hiện tượng tâm lý phổ biến nhưng ít được thấu hiểu: đồng phụ thuộc. Thiên An giam mình trong những cảm xúc mâu thuẫn giữa tình yêu và sợ hãi, hy vọng và tổn thương, trong khi Jack vô thức tận hưởng vai trò “người nhận”.
Thuật ngữ “đồng phụ thuộc” lần đầu tiên xuất hiện trong các nhóm lạm dụng chất gây nghiện để mô tả một mối quan hệ mất cân bằng đã bị tiêu thụ và kiểm soát bởi chứng nghiện của một người. Nó trở nên phổ biến và trở thành cách viết tắt cho bất kỳ mối quan hệ hỗ trợ nào. Đồng phụ thuộc không phải là chẩn đoán lâm sàng hoặc rối loạn nhân cách và đã gây ra nhiều cuộc tranh luận và tranh cãi trong số các chuyên gia tâm lý học.
Sự phụ thuộc lẫn nhau là gì?
Trong các mối quan hệ lành mạnh, cả hai bên đều nhận được tình yêu và sự hỗ trợ tương xứng. Tuy nhiên, trong các mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau (codependency), sự cân bằng này biến mất, và một người bị đẩy vào vai trò người chăm sóc liên tục. Bằng cách trở nên chăm sóc quá mức, hữu ích, và luôn sẵn sàng, người này vô tình duy trì hoặc “cho phép” những hành vi vô trách nhiệm hoặc gây hại của đối phương.
Ví dụ, giúp đỡ một người bạn đời nghiện rượu tránh những tình huống xấu hổ, hoặc cung cấp nơi ở cho một đứa con trưởng thành nghiện chất kích thích, không chỉ không hỗ trợ quá trình phục hồi mà còn có thể kéo dài vấn đề.
Theo nghiên cứu của Beattie (1987), việc không thiết lập ranh giới và chấp nhận vai trò “người cứu rỗi” có thể duy trì trạng thái đồng phụ thuộc, làm trầm trọng thêm hành vi bất ổn của đối phương.
Nghiên cứu của Fischer và Spann (1991) trên tạp chí Journal of Clinical Psychology cũng chỉ ra rằng những người phụ thuộc lẫn nhau thường có mức tự trọng thấp, nhu cầu làm hài lòng người khác quá mức, và khó thiết lập ranh giới cá nhân. Họ cảm thấy mình phải chịu trách nhiệm cho hành vi hoặc vấn đề của người kia, dẫn đến việc đánh mất bản thân trong mối quan hệ.
Cũng theo Theo nghiên cứu của Fischer và Spann (1991), khoảng 10-20% dân số có thể có đặc điểm đồng phụ thuộc, mặc dù không phải tất cả đều nhận thức được sự tồn tại của nó. Con số này chủ yếu xuất hiện trong các mối quan hệ có yếu tố nghiện hoặc các vấn đề tâm lý nghiêm trọng, nơi người thân hoặc bạn đời có thể trở thành “người chăm sóc” mà không nhận ra mình đang dần bị mắc kẹt trong một mối quan hệ mất cân bằng.
Trong trường hợp này, việc tạo ra khoảng cách cảm xúc với người thân gặp vấn đề được xem là cần thiết và có lợi. Theo APA (2015), việc để người gây ra vấn đề chịu trách nhiệm cho hậu quả hành vi của mình không chỉ thúc đẩy quá trình hồi phục cá nhân mà còn giảm thiểu sự kiệt quệ tinh thần cho người đồng phụ thuộc.
Ở Việt Nam, tỷ lệ đồng phụ thuộc khó có thể được ước tính chính xác vì thiếu các nghiên cứu toàn diện và chính thức. Tuy nhiên, các yếu tố văn hóa và xã hội có thể khiến tình trạng này trở nên phổ biến, đặc biệt trong các gia đình có các vấn đề về nghiện ngập, bạo lực gia đình, hoặc yếu tố tâm lý khác.
Ở những gia đình truyền thống, nơi người phụ nữ thường đóng vai trò chăm sóc và hy sinh cho gia đình, tình trạng đồng phụ thuộc có thể xuất hiện mà không được nhận thức đầy đủ. Trong những trường hợp này, người phụ nữ có thể hy sinh nhu cầu và cảm xúc của bản thân để duy trì mối quan hệ, điều này làm tăng nguy cơ hình thành mối quan hệ không lành mạnh.
Nguyên nhân dẫn đến sự phụ thuộc lẫn nhau
Tình trạng phụ thuộc lẫn nhau (codependency) thường bắt nguồn từ các yếu tố tâm lý, gia đình, và môi trường sống trong quá khứ. Dưới đây là một số nguyên nhân có thể dẫn đến tình trạng này:
Tuổi thơ trong môi trường không lành mạnh
- Gia đình có vấn đề nghiện ngập hoặc bạo hành: Theo Cermak (1986), trẻ em lớn lên trong gia đình có cha mẹ nghiện rượu, chất kích thích hoặc mắc các rối loạn tâm thần thường học cách ưu tiên nhu cầu của người khác để tránh xung đột. Điều này dẫn đến sự mất cân bằng trong các mối quan hệ sau này.
- Thiếu sự an toàn cảm xúc: Trẻ em không nhận được tình yêu và sự an toàn cảm xúc có xu hướng phát triển lòng tự trọng thấp và cố gắng làm hài lòng người khác để được chấp nhận.
Lòng tự trọng thấp
- Những người bị đồng phụ thuộc thường cảm thấy mình không đủ giá trị và cố gắng bù đắp điều này bằng cách phục vụ, chăm sóc người khác. Theo nghiên cứu của Fischer và Spann (1991), lòng tự trọng thấp là đặc điểm nổi bật ở người đồng phụ thuộc.
Sợ bị bỏ rơi hoặc từ chối
- Nỗi sợ này thường xuất phát từ việc từng bị tổn thương hoặc bỏ rơi trong quá khứ. Họ có xu hướng duy trì mối quan hệ bằng mọi giá, ngay cả khi nó không lành mạnh, để tránh cảm giác cô đơn.
Ảnh hưởng văn hóa và xã hội
Trong một số nền văn hóa, đặc biệt là các nền văn hóa Á Đông, vai trò của người phụ nữ trong gia đình thường được nhấn mạnh và coi trọng, đặc biệt là trong việc hy sinh bản thân vì lợi ích của gia đình và các thành viên khác.
Người phụ nữ được kỳ vọng phải là người chăm sóc, bảo vệ, và duy trì sự hài hòa trong gia đình, dù đôi khi điều này đồng nghĩa với việc phải hy sinh nhu cầu và mong muốn của chính mình. Sự kỳ vọng này tạo ra một khuôn mẫu hành vi, trong đó người phụ nữ luôn đặt nhu cầu của người khác lên trên bản thân, dẫn đến sự hình thành của các mối quan hệ không lành mạnh và đồng phụ thuộc.
Theo nghiên cứu của McGoldrick, Carter và Garcia-Preto (2011), trong các nền văn hóa gia đình Á Đông, các mối quan hệ gia đình được coi trọng hơn mọi yếu tố khác, và phụ nữ thường phải duy trì những chuẩn mực này ngay cả khi họ không có đủ khả năng hoặc sức lực để làm như vậy. Điều này có thể tạo ra một tình huống trong đó sự hy sinh của họ được coi là đương nhiên, dẫn đến một vòng lặp phụ thuộc và thiếu sự phát triển cá nhân.
Kinh nghiệm với các mối quan hệ mất cân bằng
- Nếu một người đã từng ở trong mối quan hệ nơi vai trò của họ là “người chăm sóc”, họ có thể hình thành khuôn mẫu hành vi lặp lại, ngay cả khi mối quan hệ đó không lành mạnh.
Biểu hiện của Đồng phụ thuộc
Sự phụ thuộc lẫn nhau khiến cho cảm giác về lòng tự trọng và cảm xúc của bạn hoàn toàn phụ thuộc vào người khác. Có một số dấu hiệu cho thấy bạn hoặc người bạn biết có thể đang rơi vào mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau. Sau đây là một số kiểu mẫu cần chú ý:
Sự chú ý bắt buộc đến ai đó
Một trong những dấu hiệu chính của sự phụ thuộc tiềm ẩn là cảm giác như bạn không thể sống thiếu người kia. Bạn có thể cảm thấy người kia quan trọng với bạn đến mức bạn phải che giấu suy nghĩ và ý kiến thực sự của mình để đảm bảo họ thích bạn.
Sợ bị bỏ rơi
Khi bạn phụ thuộc lẫn nhau, bạn có thể có nỗi sợ sâu sắc rằng người kia sẽ rời xa bạn. Hầu hết những gì bạn làm trong mối quan hệ sẽ hướng đến việc đảm bảo người kia không rời xa bạn. Điều này có thể bao gồm việc che giấu cảm xúc của chính bạn, nói dối và ủng hộ người kia trong những hành vi không lành mạnh.
Thiếu sự hỗ trợ từ bên ngoài
Một yếu tố rủi ro tiềm ẩn khác đối với tình trạng đồng phụ thuộc là hoàn toàn phụ thuộc vào một người cho nhu cầu tình cảm của bạn. Bạn có thể không có vòng tròn xã hội rộng lớn hoặc không có những người khác mà bạn cảm thấy thoải mái khi dành thời gian cùng.Nếu bạn phụ thuộc lẫn nhau, bạn có thể tập trung quá nhiều vào một người đến nỗi không có thời gian dành cho những người quan trọng khác với bạn.
Cảm giác yếu đuối về bản thân
Bạn có thể cảm thấy tính cách của mình phụ thuộc vào người khác. Bạn có thể cảm thấy mình không biết mình thực sự thích gì hoặc mình thực sự là ai. Thay vào đó, bạn chỉ tập trung vào những thứ mà người khác thích hoặc không thích.
Tự nghi ngờ
Nếu bạn ủng hộ hoặc dựa dẫm vào một người đủ lâu, điều đó có thể làm giảm đi ý thức về bản thân của bạn. Bạn có thể nghi ngờ quyết định của mình và cảm thấy cần phải có người khác đưa ra lựa chọn thay bạn. Bạn cũng có thể cảm thấy sở thích của riêng bạn không đủ quan trọng để cân nhắc.
Sự oán giận
Sau một thời gian trong mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau, bạn có thể bắt đầu oán giận người kia. Quan trọng hơn, bạn sẽ oán giận họ trong khi cảm thấy như bạn không thể sống thiếu họ hoặc như họ không thể sống thiếu bạn. Đây là dấu hiệu lớn nhất cho thấy mối quan hệ của bạn không lành mạnh và có khả năng phụ thuộc lẫn nhau.
Các dấu hiệu khác của sự phụ thuộc lẫn nhau
Một số hành vi phổ biến khác trong mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau bao gồm:
- Cảm thấy tội lỗi khi bạn tập trung vào nhu cầu của riêng mình hoặc bất cứ điều gì bên ngoài mối quan hệ của bạn
- Đổ lỗi cho những điều không phải lỗi của bạn, chỉ để tránh xung đột
- Gánh vác quá nhiều trách nhiệm thay vì mong đợi người khác chia sẻ gánh nặng
- Không có mục đích hoặc không tìm thấy sự thỏa mãn trong những thứ khác ngoài mối quan hệ của bạn
- Bỏ qua hành vi gây hại cho bạn hoặc lờ nó đi
- Chỉ tập trung vào những phẩm chất tốt của đối tác và từ chối thừa nhận khuyết điểm
Đặc điểm phụ thuộc lẫn nhau
Một số đặc điểm chung giữa những người phụ thuộc lẫn nhau. Chúng bao gồm:
- Lòng tự trọng thấp
- Khó khăn trong việc xác định cảm xúc của chính mình
- Rắc rối khi đưa ra quyết định
- Mong muốn chăm sóc người khác
- Mong muốn cảm thấy mình quan trọng với ai đó
- Cảm giác trách nhiệm quá mức đối với cách hành động của người khác
- Xu hướng yêu những người mà bạn có thể “giải cứu”
- Khó khăn khi đối phó với sự thay đổi
- Nhu cầu được chấp thuận hoặc công nhận mạnh mẽ và cảm thấy tổn thương khi không nhận được điều đó
- Nhu cầu mạnh mẽ để kiểm soát người khác
- Kỹ năng giao tiếp kém
Góc nhìn tâm lý của câu chuyện giữ Thiên An và Jack (J97)
Câu chuyện của Thiên An và Jack (J97) vẫn chưa đi đến hồi kết và việc ai đúng ai sai vẫn chưa thể khẳng định. Tuy nhiên, Qua những bài đăng của Thiên An có thể nhiều người đặt ra câu hỏi về việc “Tại sao Thiên An lại không rời bỏ Jack (J97) sau khi bỏ bé đầu tiên?” hoặc sẽ có các câu hỏi như “Tại sao không rời khỏi mối quan hệ sớm?”.
Câu chuyện của Thiên An và Jack (J97) phản ánh một tình trạng rất phổ biến trong các mối quan hệ không lành mạnh, nơi một bên bị rơi vào trạng thái phụ thuộc lẫn nhau.
Việc Thiên An không thể rời khỏi mối quan hệ, dù đã chịu tổn thương, có thể được nhìn nhận qua các yếu tố tâm lý và xã hội, đặc biệt trong bối cảnh của các mối quan hệ không tốt. Câu chuyện của Thiên An có thể là minh họa cho hiện tượng đồng phụ thuộc (codependency), trong đó một người luôn hy sinh bản thân, đặt nhu cầu của người khác lên trên chính mình, và cảm thấy như họ không thể sống thiếu người kia.
Hy sinh bản thân vì người khác
Thiên An có vẻ như là một người rất tận tâm và luôn đặt hạnh phúc của gia đình và người yêu lên trên. Trong trường hợp của Thiên An, việc hy sinh không phải là một hành động tự nguyện để yêu thương, mà là một sự bắt buộc do sự thiếu vắng các ranh giới cá nhân rõ ràng và lòng tự trọng thấp.
Các bạn có thể xem xét sự việc kỹ hơn qua lời kể của Thiên An. Khi cô luôn xem sự nghiệp, cuộc sống, gia đình của Jack (J97) lên trên bản thân mình bất chấp những tổn thương mà cô phải chịu đựng. Cô ấy chọn giữ im lặng và không chia sẻ cảm xúc hay sự đau đớn của mình, vì cô ấy tin rằng điều này là cần thiết để duy trì mối quan hệ và bảo vệ người bạn trai.
Lo sợ bị bỏ rơi và từ bỏ bản thân
Trong suốt câu chuyện của Thiên An, có thể nhận thấy rõ ràng cảm giác sợ bị bỏ rơi và không thể tồn tại nếu thiếu người yêu. Cô ấy sợ rằng nếu không làm theo những yêu cầu của bạn trai, cô sẽ mất đi mối quan hệ, mất đi tình yêu và sự công nhận từ anh.
Cảm giác này thể hiện một tình trạng phụ thuộc cảm xúc vào người khác. Thiên An không dám đặt mình lên trước, mà thay vào đó, cô đặt mối quan hệ với bạn trai và gia đình anh lên hàng đầu, ngay cả khi điều đó khiến cô tổn thương về thể chất lẫn tinh thần.
Cảm giác tội lỗi và tự trách
Một dấu hiệu khác của sự đồng phụ thuộc trong câu chuyện của Thiên An là cảm giác tội lỗi sâu sắc mà cô trải qua khi phải đưa ra quyết định phá thai. Cô cảm thấy mình là một người mẹ tồi, không bảo vệ được những đứa trẻ, và tự trách mình vì đã không thể giữ được những đứa con vì lý do sự nghiệp của bạn trai.
Sự tự chỉ trích này cho thấy sự thiếu thốn trong việc nhìn nhận giá trị của bản thân. Cô cảm thấy rằng mình không có quyền chọn lựa cho bản thân, mà chỉ có thể làm những gì người khác yêu cầu. Sự tự trách này là một dấu hiệu điển hình của người đồng phụ thuộc khi họ không thể tha thứ cho mình vì những quyết định đã làm vì người khác.
Mối quan hệ mang tính chiếm hữu và kiểm soát
Sự phụ thuộc cảm xúc của Thiên An cũng thể hiện qua mối quan hệ với người bạn trai, người luôn có quyền kiểm soát và thao túng cảm xúc của cô. Khi Thiên An mang thai lần thứ hai và muốn giữ con, cô đã bị gia đình bạn trai và chính bạn trai thao túng tâm lý. Cô cảm thấy áp lực phải từ bỏ quyền lợi của bản thân để bảo vệ sự nghiệp của bạn trai.
Cảm giác cô đơn và thiếu sự hỗ trợ
Một yếu tố nữa trong sự đồng phụ thuộc là cảm giác cô đơn và không có sự hỗ trợ từ bên ngoài. Thiên An đã sống độc lập từ nhỏ, nhưng trong những giai đoạn khó khăn nhất, cô lại không có ai để chia sẻ.
Việc không có sự hỗ trợ từ gia đình hay bạn bè khiến Thiên An rơi vào tình trạng tự cô lập, cô tự mình chịu đựng và đối diện với mọi khó khăn mà không tìm kiếm sự giúp đỡ. Điều này càng củng cố cho cảm giác cô đơn và thiếu sự đồng cảm trong mối quan hệ của cô.
Cần làm gì trong trường hợp này
Cảm thấy an toàn trong chính mình và trong mối quan hệ của bạn là chìa khóa để chữa lành chứng đồng phụ thuộc. Chấp nhận bản thân—điều tốt, điều xấu và điều trung gian—và nỗ lực phát triển lòng tự trọng của bạn. Học cách xác định và thể hiện mong muốn và nhu cầu của bạn.
Đừng ngại khẳng định bản thân và phát triển cũng như duy trì ranh giới lành mạnh. Giải quyết xung đột và thỏa hiệp từ góc nhìn “chúng ta” thay vì luôn đặt mong muốn của người khác lên trên mong muốn của bạn.
Đôi khi, hành trình chữa lành đồng phụ thuộc có thể gặp phải những rào cản mà bạn không thể vượt qua một mình. Tham vấn trị liệu với chuyên gia tâm lý hoặc nhà trị liệu có thể giúp bạn khai thác sâu hơn vào nguyên nhân của vấn đề và cung cấp những công cụ cần thiết để thay đổi hành vi và suy nghĩ.
Một lời từ PSYEZ
Câu chuyện của Thiên An là một minh chứng sống động cho những đặc điểm của đồng phụ thuộc. Thiên An đã hy sinh bản thân quá mức, cảm thấy sợ hãi, cô đơn, và không thể đặt mình lên trước những nhu cầu và cảm xúc của chính mình.
Sự thiếu tự nhận thức, cảm giác tội lỗi, và sự kiểm soát từ người khác đã khiến cô rơi vào tình trạng phụ thuộc vào người yêu. Mặc dù cô có những khoảnh khắc tỉnh thức, nhưng vẫn chưa thể thoát khỏi mối quan hệ độc hại vì cảm giác không thể sống thiếu người đó.
Sự đồng phụ thuộc có thể khiến người ta đánh mất bản thân, không thể đưa ra những quyết định đúng đắn cho cuộc sống của mình và phải chịu đựng những tổn thương mà không có sự bảo vệ hay hỗ trợ từ bên ngoài. Thiên An cần phải học cách xây dựng lại lòng tự trọng, thiết lập ranh giới rõ ràng trong mối quan hệ, và tìm kiếm sự giúp đỡ từ gia đình, bạn bè hoặc chuyên gia tâm lý để vượt qua tình trạng này.
Nguồn tham khảo
Beattie, M. (1987). Codependent No More: How to Stop Controlling Others and Start Caring for Yourself. Center City, MN: Hazelden.
Fischer, JL, Spann, L., & Crawford, DW (1991). Đo lường sự phụ thuộc lẫn nhau. Tạp chí điều trị nghiện rượu, 8 (1), 87 – 100. https://doi.org/10.1300/J020V08N01_06
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
Cermak, T. L. (1986). Diagnosing and treating co-dependence: A guide for professionals who work with chemical dependents, their spouses and children. Johnson Institute Books.
Price, C. A. (2001). The Expanded Family Life Cycle: Individual, Family, and Social Perspectives. Family Relations, 50(4), 403.
McGoldrick, M., Watson, M., McGoldrick, M., Carter, B., & Garcia-Preto, N. (2011). Siblings and the life cycle. The expanded family lyfe cycle: individual, family and social perspectives. Boston: Pearson Education, 149-162.
