Hạnh phúc chủ quan là gì? Tâm lý học về Hạnh phúc

Bạn có từng hỏi “Tôi có hạnh phúc không?” – Đây là một câu hỏi lâu đời của Tâm lý học. Khái niệm Hạnh phúc chủ quan là một câu trả lời tiêu biểu.

Hạnh phúc — nghe thì tưởng chừng giản đơn, nhưng lại là khái niệm vừa cảm tính, vừa định lượng, vừa cá nhân, vừa xã hội.

Trong nhiều quan điểm, hạnh phúc không còn là một cảm giác mơ hồ mà đã trở thành một biến số có thể đo lường, dự đoán và cải thiện. 

Và quan trọng hơn — nó cho thấy rằng hạnh phúc không chỉ là điều ta cảm nhận, mà còn là điều ta lựa chọn.

Hạnh phúc chủ quan là gì?

Trong tâm lý học hiện đại, Hạnh phúc chủ quan (Subjective Well-Being – SWB) được xem là một trong những chỉ báo toàn diện nhất về chất lượng cuộc sống. Khác với việc đo hạnh phúc bằng thu nhập, địa vị hay thành công bên ngoài, SWB tập trung vào trải nghiệm bên trong của cá nhân, phản ánh cách mỗi người đánh giá cuộc sống của chính mình – cả trên bình diện cảm xúc lẫn nhận thức (Diener, 1984).

Theo nhà tâm lý học Ed Diener, người đặt nền móng cho khái niệm này, hạnh phúc chủ quan gồm ba thành phần cốt lõi:

• Sự hài lòng với cuộc sống (Life Satisfaction): Đây là yếu tố nhận thức – nơi con người so sánh cuộc sống hiện tại của mình với những chuẩn mực, mục tiêu hoặc giá trị mà họ coi trọng. Một người có thể không luôn cảm thấy vui, nhưng nếu họ cảm thấy cuộc sống “đúng hướng” hoặc “đáng sống”, thì họ vẫn đạt mức hài lòng cao. Thành phần này mang tính đánh giá lý trí, giúp con người nhìn nhận cuộc sống như một tổng thể có trật tự và ý nghĩa.
• Ảnh hưởng tích cực (Positive Affect): Thành phần này thể hiện tần suất và cường độ của những cảm xúc dễ chịu – như vui vẻ, biết ơn, tự hào hay bình yên. Những cảm xúc tích cực này không chỉ làm cho cuộc sống “dễ chịu hơn”, mà còn mở rộng khả năng tư duy và sáng tạo (Fredrickson, 2001).
• Ảnh hưởng tiêu cực (Negative Affect): Ngược lại, đây là tần suất trải nghiệm những cảm xúc tiêu cực như buồn bã, tức giận, lo âu hay thất vọng. Điều đáng chú ý là SWB không yêu cầu loại bỏ cảm xúc tiêu cực; một người vẫn có thể được xem là hạnh phúc dù đôi lúc cảm thấy buồn hay thất vọng, miễn là họ có khả năng chấp nhận và vượt qua chúng (Diener et al., 1999).

Tổng hòa của ba yếu tố này tạo nên “bức chân dung hạnh phúc” của mỗi cá nhân. Nó giống như ba lớp hòa âm trong một bản nhạc: có cao trào, có lặng trầm, nhưng khi kết hợp lại, chúng tạo nên cảm giác trọn vẹn và hài hòa.

Khác với quan niệm phổ biến cho rằng hạnh phúc là trạng thái “luôn vui vẻ” hay “không buồn đau”, SWB cho thấy hạnh phúc là khả năng duy trì sự cân bằng cảm xúc và nhìn nhận tích cực về cuộc sống, ngay cả khi đang đối mặt với khó khăn. Chính sự tích hợp giữa cảm xúc và nhận thức này khiến hạnh phúc chủ quan trở thành một chỉ báo vừa cá nhân, vừa phổ quát — nơi tâm trí và đời sống hòa quyện trong cùng một nhịp điệu.

Nói cách khác, một người hạnh phúc không phải là người không gặp vấn đề, mà là người có thể nhìn toàn cảnh cuộc đời mình và vẫn thấy nó đáng sống.

Lịch sử nghiên cứu

Khái niệm “hạnh phúc” vốn đã đi cùng nhân loại từ hàng nghìn năm trước khi khoa học hiện đại ra đời. Trong triết học Hy Lạp cổ đại, Aristotle gọi hạnh phúc là eudaimonia – trạng thái sống phù hợp với “linh hồn tốt đẹp”, tức là khi con người hành động đúng với bản chất thiện lương và mục đích của mình. Với ông, hạnh phúc không phải là khoái cảm tạm thời, mà là sự trọn vẹn của đời sống đạo đức và lý trí. Ở phương Đông, tư tưởng Nho – Phật – Đạo cũng từng nói đến hạnh phúc như sự hòa hợp giữa cá nhân và vũ trụ, giữa “tâm an” và “đời thuận”.

Tuy nhiên, hạnh phúc chỉ thực sự trở thành một lĩnh vực khoa học thực nghiệm khi tâm lý học hiện đại xuất hiện và bắt đầu đặt câu hỏi: “Liệu cảm giác hạnh phúc có thể đo lường được không?”

Đầu thế kỷ 20, tâm lý học vẫn chủ yếu tập trung vào các hiện tượng tiêu cực – lo âu, trầm cảm, rối loạn hành vi. Khái niệm “hạnh phúc” khi ấy bị xem là chủ quan và không đủ “khoa học”. Mãi đến thập niên 1980, nhà tâm lý học người Mỹ Ed Diener (1984) mới đưa ra khái niệm Subjective Well-Being (SWB), mở đường cho việc đo lường hạnh phúc như một biến tâm lý thực nghiệm.

Công trình của Diener đánh dấu một bước ngoặt nhận thức: hạnh phúc không còn là điều trừu tượng, mà có thể phân tách thành ba thành phần – sự hài lòng với cuộc sống, ảnh hưởng tích cực và ảnh hưởng tiêu cực. Từ đó, hàng loạt công cụ đo lường được phát triển, trong đó nổi bật là Satisfaction With Life Scale (SWLS) của Diener et al. (1985) và Positive and Negative Affect Schedule (PANAS) của Watson, Clark & Tellegen (1988).

Trong thập niên 1990, các nhà nghiên cứu như Myers & Diener (1995) và Lyubomirsky & Lepper (1999) tiếp tục mở rộng SWB theo hướng ứng dụng, khám phá mối quan hệ giữa hạnh phúc, sức khỏe và thành công. Từ đây, hạnh phúc không còn bị xem là kết quả của hoàn cảnh, mà là nguồn lực tâm lý có thể rèn luyện và phát triển.

Bước sang thế kỷ XXI, SWB trở thành một trụ cột của Tâm lý học Tích cực (Positive Psychology) – phong trào do Martin Seligman và Mihaly Csikszentmihalyi (2000) khởi xướng. Hướng tiếp cận này chuyển trọng tâm nghiên cứu từ bệnh lý sang các yếu tố nuôi dưỡng sự phát triển, ý nghĩa và cảm xúc tích cực. Hạnh phúc không chỉ là “điều tốt lành nên có”, mà là nền tảng của sức khỏe tâm thần và hiệu quả xã hội.

Cùng thời điểm, tâm lý học xã hội – văn hóa đặt ra câu hỏi: Liệu hạnh phúc có mang tính phổ quát, hay thay đổi theo từng nền văn hóa? Các nghiên cứu của Diener, Oishi & Lucas (2003) và Uchida & Kitayama (2009) cho thấy người phương Tây thường gắn hạnh phúc với cảm xúc tích cực và cá nhân hóa, trong khi người Á Đông lại đề cao sự cân bằng, hòa hợp và cảm giác thuộc về tập thể. Điều này mở ra hướng nghiên cứu so sánh xuyên văn hóa, giúp SWB trở nên đa chiều và toàn cầu hơn.

Nhờ sự phát triển liên ngành ấy, SWB dần vượt khỏi khuôn khổ cá nhân để trở thành một chỉ báo xã hội. Từ năm 2012, Liên Hợp Quốc đã chính thức đưa chỉ số hạnh phúc vào Báo cáo Hạnh phúc Thế giới (World Happiness Report), sử dụng các thang đo dựa trên SWB để xếp hạng quốc gia theo mức độ thịnh vượng tinh thần của người dân.

Đây là minh chứng cho thấy: hạnh phúc không chỉ là cảm xúc cá nhân, mà còn là một dạng “vốn xã hội”, phản ánh chất lượng phát triển của cả một quốc gia.

Từ triết học đến thực nghiệm, từ cá nhân đến cộng đồng, SWB đã đi một hành trình dài – để khẳng định rằng hạnh phúc có thể được nghiên cứu nghiêm túc, đo lường chính xác và vun bồi có ý thức.

Ảnh hưởng của Hạnh phúc chủ quan

Hạnh phúc chủ quan (Subjective Well-Being – SWB) không chỉ là kết quả cuối cùng của cuộc sống tốt đẹp, mà còn là nguồn năng lượng thúc đẩy hành vi, sức khỏe và sự phát triển con người. Những người đạt mức SWB cao không đơn thuần “cảm thấy hạnh phúc” – họ sống, làm việc và tương tác khác đi.

Nhiều nghiên cứu cho thấy SWB gắn liền với sức khỏe thể chất và tinh thần tích cực. Diener & Chan (2011) tổng hợp dữ liệu từ hàng chục công trình dọc dài hạn và kết luận rằng người hạnh phúc có hệ miễn dịch tốt hơn, ít mắc bệnh tim mạch, trầm cảm, và có tuổi thọ trung bình cao hơn. Cảm xúc tích cực không chỉ khiến cuộc sống dễ chịu hơn, mà còn điều hòa các phản ứng sinh lý, giảm hormone căng thẳng và tăng cường khả năng phục hồi sau biến cố.

Ở cấp độ hành vi, hạnh phúc là chất xúc tác cho sự sáng tạo, năng suất và khả năng thích ứng. Lyubomirsky, King & Diener (2005) trong một meta-analysis nổi tiếng đã chỉ ra rằng SWB cao dự báo mức độ làm việc hiệu quả, tư duy linh hoạt và sáng tạo cao hơn so với nhóm có SWB thấp. Khi con người trải nghiệm cảm xúc tích cực, họ có xu hướng mở rộng phạm vi chú ý, khám phá giải pháp mới và ra quyết định cân bằng hơn — điều mà Fredrickson (2001) gọi là hiệu ứng “broaden-and-build” của cảm xúc tích cực.

Hạnh phúc chủ quan cũng dự báo hành vi xây dựng và duy trì các mối quan hệ chất lượng. Lucas & Dyrenforth (2006) cho thấy những cá nhân hạnh phúc thường có khả năng đồng cảm cao hơn, ít xung đột và dễ gắn bó trong các mối quan hệ lâu dài. Hạnh phúc không chỉ làm cho người ta cảm thấy tốt, mà còn khiến họ trở thành “nguồn năng lượng xã hội tích cực”, góp phần lan tỏa cảm xúc và củng cố sự tin cậy trong cộng đồng.

Trong bối cảnh học đường, SWB được xem là nền tảng của sự phát triển toàn diện nơi sinh viên. Theo Renshaw & Bolognino (2014), sinh viên có mức SWB cao thường có động lực học tập mạnh hơn, khả năng tự điều tiết cảm xúc tốt hơn và ít gặp rối loạn tâm lý. Khái niệm “covitality” mà Renshaw đề xuất mô tả hạnh phúc học đường như sự cộng hưởng của bốn năng lực tâm lý tích cực: hiệu quả học tập, gắn kết xã hội, lòng biết ơn và sự hài lòng học đường.

Ở cấp độ tổ chức, SWB trở thành chỉ số cốt lõi của “nơi làm việc thịnh vượng” (flourishing workplace). Oerlemans & Bakker (2011) chứng minh rằng nhân viên có mức SWB cao cảm thấy công việc có ý nghĩa hơn, ít kiệt sức hơn và duy trì động lực dài hạn tốt hơn. Khi được khuyến khích phát triển cảm xúc tích cực, nhân viên không chỉ gắn bó với tổ chức mà còn có xu hướng lan tỏa năng lượng tích cực đến đồng nghiệp.

Hạnh phúc chủ quan không phải là phần thưởng cuối cùng của cuộc sống hiệu quả – mà chính là nhiên liệu giúp cuộc sống ấy vận hành trơn tru hơn. SWB giúp con người khỏe mạnh hơn, học tốt hơn, làm việc sâu hơn, và yêu thương trọn vẹn hơn. Nó vừa là chỉ báo của một cuộc đời viên mãn, vừa là động cơ cho sự phát triển bền vững ở mọi cấp độ – từ cá nhân, cộng đồng đến tổ chức.

Đóng góp cho Tâm lý học hiện đại

Sự ra đời của Subjective Well-Being (SWB) đã làm thay đổi căn bản cách khoa học hiểu về hạnh phúc và “thành công” của con người. Trước khi khái niệm này được hình thành, hạnh phúc thường được đánh giá gián tiếp thông qua các chỉ số khách quan như thu nhập, nghề nghiệp hay trình độ học vấn. Tuy nhiên, những chỉ số ấy chỉ phản ánh “điều kiện sống”, chứ không thể hiện “trải nghiệm sống”.

Chính Van Praag, Frijters & Ferrer-i-Carbonell (2002) là những người đầu tiên chứng minh rằng các chỉ số kinh tế không đủ để mô tả hạnh phúc; SWB cung cấp một chỉ báo tâm lý toàn diện hơn, phản ánh cách con người tự cảm nhận về chất lượng cuộc sống của chính họ. Đây là một bước ngoặt lớn, khi hạnh phúc được chuyển từ phạm vi triết học trừu tượng sang một biến có thể đo lường bằng thực nghiệm.

Từ đó, SWB trở thành cầu nối giữa tâm lý học và các lĩnh vực khác. Trong kinh tế học hành vi, SWB giúp giải thích vì sao con người không luôn hành động theo lợi ích vật chất tối đa, mà theo cảm nhận chủ quan về ý nghĩa và sự hài lòng. Trong y tế công cộng, SWB được sử dụng để dự đoán sức khỏe thể chất và tinh thần dài hạn, góp phần thiết kế chính sách chăm sóc sức khỏe dựa trên hạnh phúc (Diener & Chan, 2011).

Stiglitz, Sen & Fitoussi (2009) đề xuất đưa SWB vào các chỉ số phát triển quốc gia, lập luận rằng GDP không thể đại diện cho phúc lợi của con người nếu tách rời yếu tố hạnh phúc và chất lượng cuộc sống.

Tác động của SWB không chỉ mang tính lý thuyết mà còn thay đổi thực hành của ngành tâm lý học. Trước đây, tâm lý học chủ yếu hướng về “điều trị” — giảm thiểu đau khổ, rối loạn và hành vi lệch chuẩn. Nhưng SWB mở ra một hướng tiếp cận mới: nuôi dưỡng năng lực hạnh phúc thay vì chỉ loại bỏ nỗi đau.

Các liệu pháp hiện đại như Positive Cognitive Behavioral Therapy (Positive CBT) hay Well-Being Therapy ra đời trên nền tảng này (Fava & Ruini, 2003), với trọng tâm là xây dựng các cảm xúc tích cực, năng lực tự nhận thức và sự gắn kết xã hội.

Nhờ đó, SWB góp phần định hình lại tầm nhìn của tâm lý học hiện đại – từ một khoa học về rối loạn, sang một khoa học về tiềm năng con người. Hạnh phúc, trong khung lý thuyết này, không còn là phần thưởng cuối cùng sau khi “hết bệnh” hay “thành công”, mà là trạng thái tâm lý có thể được huấn luyện, củng cố và phát triển có chủ đích.

Những phản biện

Dù được xem là một trong những hướng nghiên cứu có ảnh hưởng nhất trong tâm lý học đương đại, Subjective Well-Being (SWB) vẫn không tránh khỏi những tranh luận học thuật gay gắt. Những phản biện này không nhằm phủ định giá trị của SWB, mà giúp lĩnh vực trở nên tinh tế, đa chiều và tự điều chỉnh theo thời gian.

Tính chủ quan quá cao

Một trong những chỉ trích lớn nhất nhắm vào SWB là vấn đề độ tin cậy của đo lường cảm xúc. Theo Schwarz & Strack (1999), khi được hỏi “Anh/chị có hạnh phúc không?”, người trả lời thường dựa vào cảm xúc tại thời điểm đo, thay vì đánh giá tổng thể cuộc sống. Tâm trạng nhất thời – như thời tiết, âm nhạc, hay thậm chí một cuộc trò chuyện trước đó – có thể làm sai lệch kết quả. Điều này khiến SWB bị cho là đo cảm xúc tạm thời nhiều hơn là hạnh phúc bền vững, đặt ra câu hỏi về tính ổn định của khái niệm.

Thiên vị văn hóa

Hạnh phúc không phải là trải nghiệm phổ quát, mà mang dấu ấn sâu sắc của văn hóa. Các nghiên cứu so sánh của Uchida & Kitayama (2009) chỉ ra rằng người phương Tây thường đồng nhất hạnh phúc với niềm vui và thành tựu cá nhân, trong khi người Á Đông lại coi trọng sự cân bằng, hài hòa và kết nối cộng đồng. Điều này đặt SWB – vốn được phát triển chủ yếu trong bối cảnh phương Tây – trước thách thức thiếu tính phổ quát, vì cùng một mức “hài lòng với cuộc sống” có thể mang ý nghĩa rất khác ở các nền văn hóa khác nhau.

Vấn đề thích nghi

Ngay cả khi đạt được mục tiêu mơ ước, con người vẫn nhanh chóng quay lại mức hạnh phúc cơ bản – hiện tượng được gọi là hiệu ứng “hedonic treadmill” (Brickman & Campbell, 1971). Dù trúng số hay gặp biến cố, mức SWB thường chỉ dao động tạm thời trước khi ổn định trở lại. Điều này khiến hạnh phúc có vẻ “trơn tuột”, khó duy trì lâu dài, và buộc giới nghiên cứu phải tìm hiểu sâu hơn về cơ chế thích nghi cảm xúc và các yếu tố bền vững hơn, như ý nghĩa sống hay giá trị cá nhân.

Tựu trung, các phản biện không hề phủ nhận tầm quan trọng của SWB — ngược lại, chúng khiến hạnh phúc trở thành một khái niệm sống động hơn, vừa cảm xúc vừa đạo đức, vừa cá nhân vừa xã hội. Nhờ đó, nghiên cứu về hạnh phúc ngày nay không còn chỉ dừng ở việc “đo niềm vui”, mà mở rộng sang việc hiểu sâu bản chất của đời sống con người.

Xem thêm: Tác động của việc kiềm nén cảm xúc tích cực đến hạnh phúc

Bạn có hạnh phúc khi sử dụng Mạng xã hội?

Tổng kết

Hạnh phúc chủ quan không phải là đích đến, mà là cách chúng ta đi qua cuộc sống. Nó không đồng nghĩa với việc luôn tích cực, mà là khả năng nhìn nhận và trân trọng toàn bộ trải nghiệm — kể cả nỗi buồn, sự mất mát, hay khoảnh khắc vô định.

Khi hiểu rõ về SWB, ta học được rằng hạnh phúc không nằm ở việc né tránh cảm xúc tiêu cực, mà ở chỗ ta biết sống cùng chúng, và vẫn tìm thấy ý nghĩa trong hành trình đó.

“Hạnh phúc không phải là cảm giác luôn vui, mà là biết trân trọng cả khi mình không vui.”

-Tác giả-

Tài liệu tham khảo

Brickman, P., & Campbell, D. T. (1971). Hedonic relativism and planning the good society. In M. H. Appley (Ed.), Adaptation-level theory (pp. 287–305). Academic Press.

Diener, E. (1984). Subjective well-being. Psychological Bulletin, 95(3), 542–575. https://psycnet.apa.org/record/1984-23116-001

Diener, E., Oishi, S., & Lucas, R. E. (2003). Personality, culture, and subjective well-being: Emotional and cognitive evaluations of life. Annual Review of Psychology, 54, 403–425.

Diener, E., & Chan, M. Y. (2011). Happy people live longer: Subjective well-being contributes to health and longevity. Applied Psychology: Health and Well-Being, 3(1), 1–43.

Lyubomirsky, S., King, L., & Diener, E. (2005). The benefits of frequent positive affect: Does happiness lead to success? Psychological Bulletin, 131(6), 803–855.

Myers, D. G., & Diener, E. (1995). Who is happy? Psychological Science, 6(1), 10–19.

Oerlemans, W. G. M., & Bakker, A. B. (2011). Flow and subjective well-being in organizations. Journal of Occupational Health Psychology, 16(2), 118–130.

Renshaw, T. L., & Bolognino, S. J. (2014). Authentic gratitude in education and well-being. Contemporary School Psychology, 18, 1–10.

Ryff, C. D. (1989). Happiness is everything, or is it? Explorations on the meaning of psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 57(6), 1069–1081.

Seligman, M. E. P. (2011). Flourish: A visionary new understanding of happiness and well-being. Free Press.

Uchida, Y., & Kitayama, S. (2009). Happiness and unhappiness in East and West: Themes and variations. Emotion, 9(4), 441–456.

Watson, D., Clark, L. A., & Tellegen, A. (1988). Development and validation of brief measures of positive and negative affect: The PANAS scales. Journal of Personality and Social Psychology, 54(6), 1063–1070.

Van Praag, B. M. S., Frijters, P., & Ferrer-i-Carbonell, A. (2002). The anatomy of subjective well-being. Journal of Economic Behavior & Organization, 51(1), 29–49.